VU Magazine 1976 - pagina 257

Wi magame 35

Karl Popper Alleen gekken spreken de waarheid

Kar! Marx: Maatschappelijke verhoudingen bepalen het bewustzijn we ze een eerlijke kans geven; laten we ze toetsen. De populairste totaaltheorieën zijn momenteel de marxistische, de humanistische en de psycho-analytische. Daarnaast zijn er de mengvormen, ledereen kent ze. Het is niet mijn bedoeling ze hier verder uiteen te zetten. Laten we kijken naar wat ze wetenschappelijk gezien waard zijn. Ik zei reeds dat de goede theorie zo nauwgezet mogelijk de omstandigheden probeert aan te geven waaronder bepaalde verschijnselen verwacht worden op te treden. Dat is precies de helft van de omschrijving. De andere helft zegt dat de theorie tegelijk de omstandigheden aanvoert waaronder bepaalde verschijnselen juist niet mogen optreden. Laat eens zien hoe de introduktie van dit dubbelprincipe zich uitwerkt bij de marxistische theorie — dan hebben we meteen 'n voorbeeld. Globaal gesteld beweert deze theorie dat 't spanningsveld der maatschappelijke machten en krachten (onderbouw)'s mensen bewustzijn (bovenbouw) bepaalt. Dit houdt enerzijds in dat 'n ideale onderbouw (ruwweg: produktiemachten is gelijk aan produktiekrachten) 'n ideaal menselijk bewustzijn schept. Anderzijds verbiedt de theorie dat deze ideale maatschappelijke situatie een met haar strijdig, deviant of recalcitrant bewustzijn voortbrengt. Het behoeft geen nader betoog dat het optreden van dis-

sidenten in Oost-Europese landen, die al generaties lang een ideale onderbouw kennen, de theorie logenstraft. Wetenschappelijk gezien zijn er twee mogelijkheden: of wel de theorie-aanhangers grijpen naar de ceteris paribus clausule, dat wil zeggen de maatschappijen geven toe dat ze (nog) niet ideaal voor zijn bewustzijn zijn. Ofwel ze geven de marxistische theorie voor een betere, daar ze tegengesproken werd. Beide gebeurt niet. Overigens, het is bekend dal de aanhangers van de marxistische theorie het principe van het verbieden van bepaalde verschijnselen, met name het überhaupt voorkomen van afwijkende bewustzijnen, veel ie letterlijk nemen: ze nemen de rechter in de arm. En de rechter hanteert de ceteris paribus clausule wel heel merkwaardig; dissidenten zijn geen mensen met tegen de maatschappij gerichte ideeën in hun bewustzijn. Neen, dissidenten zijn gek. Hun geest is paranoïde en moet chemisch gereinigd worden.

Humanistische psychologie Hoe staat het met de humanistische psychologie die de tegenpool van de marxistische is. Zij dankt haar ontstaan aan A. Maslow (1880-1970) die op grond van dieronderzoek op hel terrein van voortplanting, teeltkeuze en selektie tot de bevinding kwam dat een goede lichamelijke konstitutie, voortkomend uit een goede genetische onderbouw, iemand geestelijk min of meer immuun maakt voor erge of minder erge milieu-invloeden. Niet de maatschappij (Marx) maar de natuur bepaalt hel bewustzijn. Hoe staat het hier met onze dubbele eis? Wel, de theorie zou moeten voorspellen dat klassetegenstellingen, vervreemding door arbeid, monotonie, langdurige gevangenisstraf, de kapitalistische samenleving en ga zo maar door, de psyche onberoerd laat. Maar hier zwijgt de theorie al. M aslow geeft ons wel wat tips voor het geval we in neurose verwekkende omstandigheden geraken. We moeten ons aanpassen, zegt hij. Probeer ze als het kan te vermijden etc. Het duidelijk ontbreken van een afbakeningsprincipe, de bemoedigende woorden, dit alles demonstreert dat de humanistische psychologie niet zozeer over theorie is, als wel een visie op de mens, een geloof. Dit opstel gaal niet over de waarde van geloven.

Laten We de humanistische psychologie terzijde leggen. Eenvoudig redenerend zou men op grond van de oppervlakkige kennisname van Marx" en Maslow's ideeën in de mening kunnen verkeren dat men, indien men deze beide legen elkaar aanplakt, een psychologie heelt die voor eens en voor altijd alle psychische verschijnselen verklaard heeft. Zowel natuur als maatschappij beïnvloeden de psyche; is het de ene laktor niet, dan is het de andere wel. Kan hel psychologische verschijnselen niet uit de maatschappelijke omstandigheden verklaard worden dan wellicht uit de natuur van de mens. De psychologie is er uil. De laat.ste psycholoog kan het licht uitdoen.

Dualisme Laat ik proberen'aan te tonen dat een theorie die zonder nadere specificering op een dergelijke dualistische wijze de psychologische werkelijkheid benadert, de wetenschap der psychologie alleen nog maar verder van huis brengt. Ik bedoel de theorie die verzuimt om nauwgezet de werking van de ene taktor ten opzichte van de andere te specificeren, maar de ene laktor als een restfaktor van de andere beschouwt. Zo'n theorie is met name de psychoanalytische theorie die S. Freud (1856-1939) heeft geproduceerd. Daarin is het dualiteitsprincipe (tweeledigheidsbeginsel) van de theoretische uitgangsstellingen kenmerkend: naast levensdrift is er doodsdrift, naast ego superego, naast het bewuste het onbewuste. Ook in de verklaring van de ontwikkelingsstadia die de psyche doormaakt hanteerde Freud het dualiteitsprincipe. Dat deed hij op een vernuftige manier, waarvoor hij het begrip verdringing invoerde. Men neme bij voorbeeld het oedipuskompleks, inhoudende dat het kind (jongen) de vader om der wille van de moeder benijdt. Soms is het evident dat iemand onder het oedipuskompleks gebukt gaat, soms niet. In het laatste geval heet het kompleks verdrongen te zijn. Wat is nu het merkwaardige aan deze wijze van hantering van het dualiteitsprincipe? Dat is dat de theorie niet bestreden of tegengesproken kan worden. Immers, de theorie heeft een verklaring achter de hand — een uitvlucht, zo men wil — voor het geval een door de ene wortel van de theorie verwacht verschijnsel niet aantoonbaar is. Een theorie

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen