VU Magazine 1983 - pagina 294

Fascisme en veizet Glijdende schaal .,Eenvoli< dat voor tirannen zwicht zal meer dan lijf en goed verliezen, dan dooft het licht..." Dichtregels van Van Randwijk, die — als herinnering en waarschuwing — monumentaal zijn aangebracht in een naar hem genoemd Amsterdams plantsoen. H. M. van Randwijk, behorend tot de kring van protestants-christelijke schrijvers, maakte in de jaren dertig naam met de crisisroman ,,Burgers in nood", waaruit een voor die tijd radicaal-sociale bewogenheid omtrent de werkloosheid sprak, die hem in eigen kring niet slechts bewondering deed oogsten: ,,een opstandig en onchristelijk boek", vond de Kamper Kerkbode in '36, in de oorlogsjaren speelde Van Randwijk een belangrijke rol in het verzet, betrokken als hij was bij, onder meer, de oprichting van het ondergrondse blad ,,Vrij Nederland". Wellicht waren zijn behoefte aan o/iafhankelijkheid en zijn ,,opstandige" compromisloze houding daaraan debet, noodzakelijke eigenschappen voor de betrekkelijk weinigen die de stap naar de ..illegaliteit" durfden zetten. Dat het een minderheid was — deskundigen spreken van vier a vijf procent — geeft de strekking van zijn drieregelige boodschap in het plantsoen een extra, wat bittere dimensie: helaas, zeer velen zwichtten al te gemakkelijk voor de tirannen van het derde rijk. De enkele, wèl massale uitingen van protest en van verzet tegen de Duitse 256

bezetter — de Februaristaking in '41 bij voorbeeld, waaraan het monument van de Dokwerker herinnert — bleken incidenten en bleven beperkt tot lokaal niveau. Verzet in bezet Nederland blijkt niet alleen een zaak van enkelen te zijn geweest, het was veelal ook ontwapenend dilettantisch van aanpak en opzet; Vestdijks inmiddels verfilmde boek, ,,Pastorale 1943", berust wat dat betreft niet op louter fictie. En zeer velen, die hun leven ervoor in de waagschaal legden, zijn het slachtoffer geworden van onnodige bravourstukjes en branieachtige loslippigheid. Het zijn opmerkingen die veertig jaar na dato een relativering betekenen van de vele na-oorlogse verhalen, die een heroïsche en glorifiërende inslag gemeen hadden. Bovendien corrigeren ze het beeld, dat verzet een algemene, welhaast nationale reactie zou zijn geweest op de bezetting, hoewel toch ook al wel bekend was, hoe een opmerkelijk aantal vaderlanders in de nadagen van de Duitse hegemonie zich plotseling tot,,het verzet" bekeerde.

De werkelijkheid blijkt minder makkelijk in dergelijke zwart/wittegenstellingen te vangen. Dick Ver/(/y/(laatin z\\n,,Radio Hilversum, 1940-1945" zien, dat deels als gevolg van de uitgekiende ,,milimeterpolitiek" van de Duitsers, voor menigeen de scheidingswand tussen collaboratie en verzet uiterst dun was. Veeleer was sprake van een ,,glijdende schaal" tussen die twee uitersten, waarbij zich overigens ook opmerkelijke mengvormen voordeden. De houding van de vermaarde omroeper Guus Weitzel is daarvan een voorbeeld: radiomaken was voor hem een doel, geen middel. En zijn vakmanschap vooropstellend aarzelde hij niet voluit zijn medewerking te geven aan de meest funeste, propagandistische wensen van de bezetter. Pas na de oorlog bleek dat hij ook dingen had gedaan, waarvoor de meeste Nederlanders te bang waren: jarenlang hielp hij Joodse onderduikers en hield ze ook in eigen huis verborgen. Een ander voorbeeld, hoewel vaneen andere orde, is dat van de Haagse clichéfabrikant, die zijn bedrijf openhield, alle documenten voor de bezetter grafisch verzorgde, maar copieën van de originelen listig doorspeelde naar de ondergrondse, zodat bij voorbeeld valse ,,Ausweisen" steeds up-to-date konden worden bijgewerkt. Collaboratie of verzef?"

Dat verzet is zo langzamerhand aan een grondige bestudering toe, die het losmaakt uit de verhullende woeker van nationalisme, patriottisme en heldenverenng. Ontegenzeggelijk belangrijk werk verrichtte dr. L. de Jong ook op dat gebied in zijn standaardwerk ,.Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog". Een omvattende visie op de rol van het verzet, achtergrond en voorwaarden van het ontstaan en de na-oorlogse effecten ervan, ontbreekt echter nog. Verwonderlijk is, dat het verzet ook nergens in Europees perspectief is bestudeerd. Toch zou juist z o n vergelijking van tegenbewegingen in de landen die onder het, met name, Duitse en Italiaanse fascisme werden platgewalst, belangwekkend materiaal opleveren voor het begrijpen van de aard van en de relatie tussen fascisme en verzet. VU-histohcus, dr. Ger van Roon, komt de eer toe deze noodzaak te hebben ingezien, toen hij enkele jaren terug, tijdens een ontmoeting in Berlijn met zijn Poolse confrater Madajczyk het plan opperde om een vergelijkende benadering van het Europese verzet te verwezenlijken in een serie conferenties, waar verzets- en wetenschapsmensen elkaar zouden ontmoeten.

Europees perspectief

Hoge belangstelling

Met alle terugblikken en herdenkingen lijkt de Tweede Wereldoorlog onverbiddelijk terug in de belangstelling, na een jarenlange periode van vermoeidheid bij de Westeuropese bevolking ten opzichte van dit onderwerp. Niet toevallig is vooral 1983 een jaar dat — een halve eeuw na Hitler's machtsovername in Duitsland — in het teken komt te staan van herdenken, èn interpreteren naar het heden toe, van de ontstaansgeschiedenis van het nationaal-socialisme. De vervalsers van Hitler's dagboeken kunnen, wat dat betreft, een perfect gevoel voor timing niet worden ontzegd! Ook de geschiedenis van het verzet tegen fascisme en nationaal-socialisme deelt in de algemene interesse.

Hoe ontwikkelt zich zo'n idee? Van Roon: ,,We waren beiden geporteerd voor de vergelijkende methode, die een scherper zicht geeft op 't onderzoeksthema. Madajczyk had die al toegepast op bezettingssystemen. Zelf heb ik in de werkgroep,,Lange golven" met een vergelijkende aanpak gewerkt. We zeiden tegen elkaar: in '83 krijg je onherroepelijk die herdenkingen van vijftig jaar,derde rijk', die wel twaalf jaar kunnen voortduren. We zouden voor een soort tegenwicht moeten zorgen omdat, van nu uit gezien, de aandacht dan te zeer op de figuur van Hitler wordt gericht, met alle gevolgen van dien. Juist nü zou je onderzoek moeten stimuleren naar de rol van het verzet en daarmee een beeld geven van wat er in de verschillende landen aan tegenbewegingen actiefis geweest, ook in landen als Duitsland en Italië." Benadrukken van dat Duitse verzet is voor Van Roon uiterst belangrijk. Sinds bekend is dat in bezette landen het merendeel van de bevolking zich conformeerde aan wat wel ,,de nieuwe tijd" genoemd werd en slechts weinigen de moed hadden zich daadwerkelijk te verzetten, verdient het verzet in Duitsland, maar ook in Italië, eens te meer ons diep respect, aldus Van Roon. Het organiseerde zich daar in een veel vroeger stadium dan in de later bezette landen, 't had, naast vaderlandslievende beweegredenen veelal bredere motieven — niet alleen bestrijding van fascisme en nationaal-socialisme in eigen land, maar ook verwezenlijking van een betere samenleving in de setting van een nieuwe, internationale orde — en het kreeg bovendien te kampen met de aantijging dat men „/andi/erraad" pleegde. Van begin af aan stond daarom voor de organisatoren vast, dat ook het Duitse en Italiaanse verzet in de Europese vergelijking betrokken zouden moeten worden. Zo is de gedachte aan deze conferenties in PoolsNederlandse samenwerking verder ontwikkeld. Het tijdstip werd met zorg gekozen: vijftig jaar na Hitler's machtsovername, veertig jaar nadat de oorlog voor Duitsland een negatieve wending kreeg, veertig jaar

H.M. Koningin Beatrix betreedt het VU-iioofdgebouw, begeleid door initiatiefnemer dr. G. van Roon. Daarachter staatssecretaris van Eetcelen (iini(s) en de Amsterdamse wethouder en loco-burgemeester Heerma (AVO/VU — Steve de Reus)

Overigens worden ook nu nog verzet en collaboratie, als absolute reactiemogelijkheden ten opzichte van een bezetter, tegenover elkaar gezet. Zoals onlangs in het televisieprogramma ,,Van boeken bezeten", waarin de auteur Harry Mulisch sprak over aanhangers en meelopers van het nationaal-socialisme die in zijn ogen ,,de d o o d " symboliseerden, en de verzetsmensen die hun gevecht, ,,voor het leven en de vrijheid", ertegenoverzetten. vu-Magazine 12(1983) 7Juli 1983

vu-Magazine 12(1983) 7 juli 1983

257

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen