VU Magazine 1985 - pagina 239

Zelfmoord Inspelen op angstgevoelens voor het communisme. Dat was ook eerder op de avond één van de punten die prof. Hess in zijn inleiding aanstipte, ter verklaring van de meer dan stormachtige opkomst van het nationaal-socialisme in Duitsland tijdens de crisisjaren. Het was er echter slechts één in een complex van factoren die alleen in combinatie een zo voedingsrijke bodem voor het Duitse fascisme heeft kunnen leveren. Hess wilde duidelijk af van alle eenzijdige theorieën waarin slechts één enkele factorvan doorslaggevende betekenis wordt geacht. Eén daarvan is de theorie dat de explosieve opkomst van het nazidom een 'bedrijfsongeval' zou zijn geweest, veroorzaakt door intriges in de politieke top van Duitsland en waarvan de massa geen weet zou hebben gehad. Het bekende maar onterechte excuus, "wir haben es nicht gewusst" is met name door deze simplificatie in de hand gewerkt. Net zo'n simplificerende gedachte is, dat kapitalisme en crisis onvermijdelijk tot fascisme moesten leiden. Ook die theorie is, hoewel uiterst populair in het Oostblok, in al haar eenzijdigheid onjuist. Hitler zou in deze theorie slechts een marionet in handen van de kapitalisten zijn geweest. "En dat was hij overduidelijk niet", aldus Hess. Ook enkele verklaringen die de ondergang van de Weimar-republiek als uitgangspunt nemen, zijn op zichzelf misschien niet onjuist, maar vatten slechts een deel van de oorzaken. Zoals de stelling dat deze republiek slechts een 'halve revolutie' had doorgemaakt en zodoende met een aangeboren handicap ter wereld kwam. Datzelfde geldt voor de opvatting, dat de extremen van links en rechts, in hun onderlinge fanatieke strijd, het 'brede maatschappelijke midden', de ruggegraat van iedere democratie, zouden hebben vernietigd. En ook de in feite omgekeerde stelling behoort tot de eenzijdige verklaringen, namelijk die, dat deze uitersten de strijd juist zouden hebben opgegeven en, lijdend aan 'parlementaritis in het laatste stadium', een democratische zelfmoord zouden hebben begaan. Ontgoochelden Tegenover deze afzonderlijke, op zichzelf soms juiste, soms onjuiste, maar steeds eenzijdige, want te simpele theorieën, stelt prof. Hess zijn eigen verklaring op basis van een aantal onderling verbonden omstandigheden die het ontstaan van het nationaal-socialisme initieerden en bevorderden. In dat complex van factoren

VU-Magazine14(1985)5mei 1985

onderscheidt hij de volgende elementen. In de eerste plaats is daar het nijpend gebrek aan democratische en parlementaire ervaring in het vooroorlogse Duitsland, waarvan het vanouds militaristische Pruisen het meest sprekende voorbeeld is. Voortvloeiend uit dit gebrek aan ervaring speelde daardoor ook het gebrekkige functioneren van de parlementaire democratie een rol; men geloofde ereenvoudig niet in. Ook de aanhoudende macht van 'oudrechts' is van groot belang gebleken; de oude elite, de industriëlen en grootgrondbezitters hielden het met name in de bureaucratie, de rechtspraak en het onderwijs voor het zeggen. De niet-erkende nederlaag die Versailles, ter afsluiting van de Eerste Wereldoorlog, voor de Duitsers betekende was ook van grote betekenis, niet eens zozeer vanuit dat feitelijke gegeven zelf, maar vooral vanwege de symboolfunctie die deze vernedering door toedoen van Adolf Hitler kreeg. Onmisbaar element in het complex van factoren was de crisis die vooral Duitsland, ook nog eens opgezadeld met zware herstelbetalingen als erfenis uit de Eerste Wereldoorlog, in een diepe sociaal-economische impasse bracht. Een gigantisch werkloosheidscijfer was daarvan het gevolg evenals een inflatie die astronomische hoogten bereikte. Dat deze inflatie bovendien eersten vooral de Duitse middenstand van al zijn bezittingen beroofde, verklaart waarom juist daar Hitlers voornaamste aanhang werd gerecruteerd. In de laatste plaats wijst Hess op de

opkomst van n/euiv-rechts, waarin het feit dat Hitler zijn standpunten op slimme wijze deed aansluiten op latente, maar onmiskenbaar reeds aanwezige opvattingen in de samenleving, doorslaggevend was. Hitler, aldus prof. Hess, radicaliseerde heel bekwaam de aanwezige reactionaire opvattingen op de rechtervleugel van het politieke spectrum. Even bekwaam speelde hij bestaande tegenstellingen, angst- en minderwaardigheidsgevoelens en maatschappelijke ellende uit. Alle protesten die men in dat tijdsgewricht maar kon bedenken, bundelde hij in één partij. Een partij voor alle ontgoochelden, misdeelden, gefrustreerden, ontevredenen, voor wie hij de rol van leider en verlosser kon gaan belichamen, roepend: "Deutschland erwache!" Het miskende deel der natie had niet veel te verliezen en sloot zich aan. Massaal. Het motto luidde nu: wég met de verscheurde maatschappij, leve de eenheid, de grootheid, leve ook de belofte van 'Arbeit und Brot'. En het zag er naar uit dat Hitler die belofte ook ging waar maken: de misdeeldenontgoochelden, gefrustreerden en miskenden gaf hij brood en werk en bovendien de strijdlust en het zelfrespect die al spoedig omsloegen in een onweerstaanbaar superioriteitsgevoel. In de persoon van Hitler acht Hess een extra verklarend element aanwezig. Hoewel dat nimmer te bewijzen is, lijkt de conclusie haast onontkoombaar dat, zonder het charisma van deze 'Führer', de opkomst van het nationaal-socialisme weliswaar niet totaal

Hitler spreekt de massa toe: Arbeit und Brot

197

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen