VU Magazine 1985 - pagina 300

Veranderingen in de hedendaagse wijsi)egeerte (2) De verschillende stromingen in de hedendaagse wijsbegeerte hebben betrekkelijk kort na elkaar, als aanrollende golven, het denken overspoeld en beïnvloed. Na de oorlog vooral de existentie-filosofieën met hun aandacht voor het menselijke bestaan. Daarna, in ruimer kring, de belangstelling voor de regels van het menselijk gedrag en van de taal, regels die dikwijls het gelaat van onze samenleving bepalen. Ten slotte de regels van de wetenschappen met hun invloed op onze wereld en vooral met hun verborgen vooronderstellingen. In een voorgaand artikel werd een beknopt overzicht van dit alles gegeven. De vraag kwam toen op welke thema's typerend zijn voor dit moderne denken. We geven deze aan in een aantal verschuivingen van ons denkklimaat. Prof. dr. C. A. van Peursen Vele zaken in de pers en in gesprekken worden tegenwoordig aangeduid als een gebeuren: het politieke gebeuren (vroeger; de politieke toestand), het ondernemingsgebeuren (vroeger: de onderneming), het schoolgebeuren (vroeger: de situatie op school), enz. Wat is de achtergrond van dit modieuze spraakgebruik? Dit, dat men meer in processen is gaan denken, in nog onvoltooid gebeuren, dan in toestanden, in afgesloten zaken. In de wijsbegeerte vindt men deze verschuiving en dan dwars door alle stromingen heen die in het voorgaande artikel besproken werden. Zo schrijft Sartre dat menselijke "existentie" betekentdat de mens voortdurend zichzelf ontwikkelt, maakt, ontwerpt; hij is altijd een open bestaan, dat wil zeggen een nog niet voltooid wezen met telkens nieuwe mogelijkheden voor zich. In vroegere wijsbegeerte lag dit anders, omdat men juist de afgeronde "natuur" (de "menselijke natuur"), het wezen (de welomschreven "essentie") van de mens wilde omschrijven. Vanuit de bestudering binnen de natuurwetenschappen komend spreekt een ander denker, A. N. Whitehead, over de wereld als opgebouwd uit "gebeurtenissen". De wereld bestaat niet uit een optelsom van dingen, zoals atomen, hemellichamen, maar omvat gebeurtenissen en is

250

zelf ten diepste één groot proces. ("Process and Reality", titel van zijn hoofdwerk.) Leerhuis De nieuwere wetenschapsfilosofie raakt bijzonder geïnteresseerd in de geschiedenis van de wetenschappen. Want vroeger dacht men dat de begrippen van vooral de natuurwetenschappen tijdloos waren: "natuurwet", "uniformiteit", "zwaartekracht" en zo vele meer golden immers vroeger net als nu. Maar men ontdekte dat er een geschiedenis achter stak. De begrippen maken een heel proces door, zij veranderen van inhoud en betekenis (dat was bij voorbeeld in deze eeuw, vooral dank zij Einstein, heelduidelijkt.a.v. "zwaartekracht"). Vroeger sprak men van natuurwetten, standen van zaken, onveranderlijke structuren. Thans komt in dit alles beweging. Gedane zaken nemen geen keer, maar niets blijkt afgedaan en elk begrip blijft in beweging. Een natuurkundige schreef eens dat men maar een beetje aan de verf van het woord "natuur" hoeft te krassen om er een ander woord achter te zien verschijnen: "geschiedenis". Ook in het religieuze besef worden toestanden thans meer als proces ervaren. Decentrale leer van het christelijk geloof wordt ervaren als een " w e g " waarbij men zich ook op vele bijbelse aanduidingen kan beroepen. Kerken zijn, nu in enigszins andere

zin, samen op weg. Het geloof is niet meer iets wat men bereikt moet hebben, bij voorbeeld via een eenmalige, diepgaande bekering, maar is veeleer een doorgaand proces van geestelijke groei, samen beleven, nieuwe verrassingen ontdekken. Het catechisatielokaal wordttot leerhuis. Van ding naar regel Met het voorgaande hangt samen dat men de regels wil onderzoeken om zo pas op het spoor te komen met wat voor " d i n g " men te maken heeft. Een eenvoudig voorbeeld kan dit verduidelijken. Men vroeg aan een paleontoloog (bestudeert overblijfselen uit de oergeschiedenis van levende wezens) hoe hij uit kon maken of een stuk van een kaak van een aap dan wel van een mens stamde. Zijn antwoord was dat hij dan eerst de omgeving afzocht en afgraafde om te zien of er overblijfselen waren van vuurplaatsen, graftekens, werktuigen. Met andere woorden, hijging na hoe dat levende wezen zich gedragen had en wanneer zou blijken dat er resten waren van een beschaving of van een ritueel (zoals begrafenis), dan wist hij dat het om een mens ging. Dierengedrag kan men in bepaalde regels omschrijven, mensengedrag ook, waarbij in dit laatste geval de regels die wij "cultuur" noemen kenmerkend zijn. Een wijsgeer in de eerste helft van deze eeuw noemde de mens een "animal symbolicum", een symbolen gebruikend dier. Of beter gezegd: een levend wezen dat zich via symbolen uitdrukt en daardoorjuistgéén dieris. Een ding zoals een fossiel of een skelet zegt weinig als men zich geen voorstelling kan maken welke regels dat eens levende wezen volgde. Regels van instinct, agressie, strijd om het bestaan? Of regels van overleg, schuldervaring, religieuze en sociale expressie van de bestaanservaring? Van groot belang is met name de taal. Taal bestaat uit regels voor het gebruik van symbolen (klanken, ingekraste tekens, voedsel meegegeven aan overledenen) die van het " d i n g " als het ware een beweeglijke film maken, een verhaal en geschiedenis.

VU-magazine, 14e jaargang nr. 7, juli/augustus 1985

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen