VU Magazine 1986 - pagina 466

immers een gevoelige nederlaag voor het verlichtingsdenken, het daarop gebaseerde, ongeremde geloof in de vooruitgang en de grenzeloze zelfoverschatting daaromtrent, waaronder het intellectuele deel der eind-negentiende-eeuwse Europeanen gebukt ging. Wat de mens in het fin du siècle, vol zelfvertrouwen in de eigen rationaliteit, dacht op te bouwen, ging op dat moment, en met één grote klap, in volstrekte irrationaliteit ten onder. Die klap bleek echter nog niet genoeg om alle hoop de grond in te stampen. Althans niet voor de groep jonge, Hongaarse intellectuelen die het modernisme in hun land vertegenwoordigden, en waarvan ook Mannheim deel uitmaakte. In 1918, het jaar waarin de oorlog ook voor Hongarije verloren blijkt, vallen Hongarije en Oostenrijk, als voormalige dubbelmonarchie, uiteen. De geallieerde buurlanden staan met grote gretigheid gereed om de grondgebieden van de verliezers te annexeren. Voor Hongarije kan slechts een noodgreep uitkomst brengen. Het land wordt grotendeels nog feodaal bestuurd door een landadel die met de Duitsers heeft gecollaboreerd en die alleen al daarom weinig hoop op redding bieden kan. Alleen de intelligentsia die zich in Boedapest heeft geconcentreerd kan dat, al was 't maar vanwege het vertrouwen dat die kleine groep bij de geallieerden denkt te hebben. Eén etmaal blijkt voldoende. Dan is de machtsovername een feit, die Hongarije voor opsplitsing moet behoeden. De intellectuele elite schaart zich daartoe onder de leiding van de communist Bela Kun, hetgeen de groep uiteindelijk de das zal omdoen. Mannheim krijgt, op voorspraak van de filosoof en minister van onderwijs, Georg Lukacs, een docentschap aan de universiteit van Boedapest. Maar de geallieerden geven deze intellectuelenrepubliek geen schijn van kans. Zij,

412

de Fransen voorop, steunen het binnenvallende Roemeense en Poolse leger onder het motto dat het met communisten als Kun zo mogelijk nog slechter eieren eten is dan met de zojuist overwonnen, fascistoïde landadel, ongeacht het feit dat Kun zich heeft omringd met een keur van onverdachte, maar wel hoofdzakelijk joodse intellectuelen. De progressieve droom blijkt dus van korte duur en de ondergang van de intellectuelenrepubliek al snel een feit. Slechts van oktober 1918 tot juli 1919 zijn Kun en de zijnen aan de macht. Een bittere pil, ook voor Karl Mannheim die desondanks, naar nog zal blijken, zijn ideeën over een leidende rol van de intelligentsia in de democratie nimmer zal opgeven.

K

ort na de val van Kun's radenrepubliek, verlaat Mannheim Hongarije. Een emigratie, geen vlucht in de ware zin des woords. Zijn leven werd op dat moment nog niet echt bedreigd door het regime van de nieuwe machthebber Von Horty, ondanks het duidelijk anti-semitische karakter daarvan. Mannheims vertrek moet een protest zijn geweest tegen het beleid van de fascistische regering-Von Horty. Primair lag het namelijk niet in zijn lijn het land te verlaten om elders carrière te maken. Via Wenen, Freiburg en Berlijn komt hij in Heidelberg terecht, waar hij zich in '21 vestigt en vijf jaar later een privaatdocentschap in de sociologie verwerft. Geheel zonder strubbelingen verloopt dat niet. Mannheim wordt met de neus op zijn buitenlanderschap en zijn joodse afkomst gedrukt. Die hoedanigheden grijpen sommigen aan om zijn toelating als docent aan de Heidelbergse universiteit zo lang mogelijk tegen te houden. In 1929 krijgt Mannheim het eervolle verzoek om in Frankfurt, aan de eerbiedwaardige Goethe-Universitdt, het hoogleraar-

De intellectuelen van de Hongaarse 'Lukdcsgroep' ontspannen bijeen. Geheel links: Karl Mannheim. De geallieerden gaven de intellectuelenrepubliek onder leiding van de radencommunist Bela Kun, geen schijn van kans.

schap in de sociologie te komen vervullen. Hij accepteert en vervult die taak vanaf 1 april 1930. Maar ook weer niet voor lang... Bij zijn vertrek naar Duitsland moet in Mannheim's achterhoofd hebben meegespeeld de gedachte, dat het daar beter zou gaan. Mannheim - duidelijk links in zijn politieke opstelling, maar zonder tot radicalisme te vervallen en zonder zich aan welke politieke partij dan ook te willen uitleveren - heeft hooggespannen verwachtingen. Het ziet er dan nog naar uit dat, waar dat in Hongarije mislukte, Duitsland zich toch zeker van de restanten van een feodale samenlevingsstructuur zal weten te bevrijden. Alle ogen zijn gericht op de Weimarrepubliek, waar erkende en deskundig geachte elites hun democratisch experiment uitvoeren. Overal in Duitsland discussieert de intelligentsia, Mannheim incluis, over de mogelijkheden van nieuwe, democratische maatschappijvormen, waarin planmatigheid en rationaliteit vooropstaan. Men praat en praat, maar de revolutie blijft uit. Sterker nog: wéér slaat irrationaliteit alle hoop de grond in. Bij de verkiezingen van '33 kiest het Duitse volk niet voor democratie en rationaliteit, maar min of meer massaal voor Hitler en zijn irrationele, van ressentimenten en grootheidswaan doortrokken nationaal-socialisme...

M

annheim's Duitse dagen blijken geteld. Hoewel hij, na zijn ervaring in Heidelberg, met vooruitziende blik "ohne Religion" heeft ingevuld op de benoemingspapieren voor de Goethe-Universitat, blijken zijn tegenstanders vanzelfsprekend op de hoogte van zijn joodse afkomst. Nota bene een voormalig collega uit Heidelberg brengt Mannheims werk daarmee in direct

VU-MAGAZINE-DECEMBER 1986

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen