VU Magazine 1995 - pagina 521

GOULD

&)

PURCELL

B O T S E N D E VISIES Of we zien een ontwikkeling van eenvoudig naar ingewikkeld, of we zien een proces van voortgaande verfijning. Maar soms lijkt de natuur vrede te hebben met beide opvattingen. T E K S T :

S T E P H E N

JAY

G O U L D

/

H

oe komt het toch dat een beperkt aantal thema's en archetypen steeds weer opduikt in de grote verhalen van zo veel verschillende en, naar het zich laat aanzien, niet verwante volken? Dit verschijnsel, dat historici en psychologen lange tijd heeft gefascineerd, wordt doorgaans op twee manieren verklaard. Wellicht hebben die verhalen zich door leren, en verder vertellen, vanuit één bron verspreid, en zijn culturen lang niet zo onafhankelijk van elkaar als we altijd dachten. Of misschien zijn er in onze hersenen - het produkt van een gemeenschappelijke evolutie - archetypen vastgelegd die onze verhalen, in welke cultuur ze ook zijn ontstaan, eenzelfde verloop geven. Ik zou een derde reden voor die overeenkomst willen suggereren: de logische beperking. Sommige verhalen kunnen maar op een beperkt aantal manieren verlopen, omdat de logica (of het beperkte vermogen van onze hersenen) geen andere oplossing toestaat. Er zijn maar twee manieren waarop onze verhalen over een reeks opeenvolgende stadia lijken te kunnen verlopen, en ik vermoed dat die beperking voortkomt uit deze derde categorie; die van de uitputtende logica. Een andere manier om die verhalen te laten verlopen kennen we niet,of we zien een ontwilckeling als stapjes in een vooruitgangsproces (van eenvoudig naar ingewikkeld), of we zien ze als stadia in een proces van voortgaande verfijning (van onuitgewerkt en pril naar gedetailleerd en scherp gedifferentieerd). Het eerste model is een kwestie van toevoeging (bij elke stap komen er nieuwe elementen bij en wordt het geheel ingewikkelder); het tweede van differentiatie (alle elementen zijn van meet af aan al wel aanwezig, maar alleen als mogelijkheid binnen een aanvankelijk nog homogene massa). De ontwikkelingsgang van amoebe naar mens (die overigens op een verkeerd beeld van de evolutie berust) valt in de eerste categorie: die van de toevoeging. Michelangelo's overtuiging dat het uiteindelijke beeld al van meet af aan in het blok zit (en daar alleen nog door de beeldhouwer uit hoeft te worden bevrijd) past in de tweede categorie, die van de differentiatie. Ik vind de foto hiernaast, gemaal<;t door Rosamond Purcell, prachtig, omdat zij erin is geslaagd beide oerverhalen te verbeelden in twee facetten van een enkele reeks voorwerpen. We zien een rij embryo's geconserveerd in alcohol en opgeborgen in een lange rechthoekige glazen bale. Elk embryo hangt aan een draad, die van de deksel van de bal<: naar het rimpelige hoofdje loopt, en wordt fraai gevlekt weerspiegeld door het oppervlalc op de voorgrond - waar de WETENSCHAP,

CULTUUR

F O T O :

R O S A M O N D

P U R C E L L

embryo's nog eens te zien zijn, nu met het hoofd omlaag, als een reeks schaduwen in een zee van zonlicht. Veel van onze oerverhalen kunnen op beide nranieren worden verteld. De meesten van ons lezen het scheppingsverhaal van Genesis I als een toevoegingsverhaal: eerst schept God de aarde, dan de planten, de vissen, de landdieren, en tenslotte, hoog verheven, ons. Maar meer aandacht voor wat er letterlijk staat maal<t het waarschijnlijk dat differentiatie het eigenlijke thema is. In een aanvankelijk vormloze chaos brengt God een reeks van steeds fijnere onderscheidingen aan: tussen hemel en aarde, tussen licht en duisternis, tussen land en zee, tussen zon en maan in het eerst versmolten licht, en tenslotte door levende wezens te laten voortkomen uit de aarde. Ook in de embryologie hebben beide verhalen als raamwerk gediend voor de grote theorieën die het val<: vanaf zijn ontstaan hebben bepaald. In het grote negentiende-eeuwse debat werd, geheel in overeenstemming met het toevoegingsmodel, volgens de recapitulatietheorie het embryo steeds complexer door in een evolutionaire reeks de volwassen stadia van de voorouders te herhalen. Daartegenover stond de lezing van Von Baer, die - in overeenstemming met het differentiatiemodel - het embryo in zijn ontwikkeling steeds preciezer zijn taxonomische status zag definiëren: eerst kun je zien dat het een gewerveld dier zal worden, dan een zoogdier, dan een primaat, dan een mens. Ik zie beide verhalen in hetzelfde stel embryo's op deze opmerkelijke foto. Voor mij geven de embryo's in de bale, die steeds groter worden en steeds meer onderdelen laten zien, het toevoegingsmodel weer. Maar de reeks schaduwen weerspiegelt het differentiatiemodel, want ze zijn allemaal even groot, maar laten naarmate ze ouder worden steeds meer details zien. Tot nu toe zag ik de oerverhalen van toevoeging en differentiatie steeds als literaire vooroordelen die we dwingend opleggen aan de grote rijkdom van de natuur. Maar hier lijkt de natuur, geholpen door de kunst, ons te vertellen dat ze vrede heeft met die twee tegengestelde lezingen van haar fundamentele voortgang.

Stephen Jay Gould is als hoogleraar geologie verbonden aan het Museum of Comparative Zoology van Harvard University. Rosamond Purcell is kunstenares en fotografe en woont in Boston. Deze bijdrage verscheen eerder in The Sciences, juli/augustus 1995. Vertaling: Bart Voorzanger

et) SAMENLEVING

39

- NOVEMBER

199s

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen