VU Magazine 1996 - pagina 396

de indruk wekken dat het allemaal op één plek gebeurt. We voelen ons, zogezegd, één geheel. Dat we dit voortdurend ervaren, komt doordat die ervaring bestaat uit een oneindig vaak herhaalde en stabiele biologische toestand en uit de zich gaandeweg ontwikkelende elementen van autobiografische gegevens. Het zijn waarschijnlijk deze autobiografische gegevens die maken dat er telkens weer een gevoel van identiteit kan worden geconstrueerd: wat vinden we leuk, hoe treden we op, wie zijn onze familieleden. Ze zeggen iets over de persoon. Daarnaast zijn er de recente gebeurtenissen en maken we schattingen hoe die gebeurtenissen zich zullen gaan ontwikkelen. Ook creëren we denkbeeldige gebeurtenissen waarvan we al dan niet hopen dat ze zich zullen voltrekken, en schatten we in hoe we daarop zullen reageren, hetgeen we doen op basis van onze geschiedenis (we schrijven continu geschiedenis). Gevaar We kunnen dus stellen dat identiteit een geïntegreerde geest veronderstelt, maar omgekeerd hoeft dit niet het geval te zijn. Het is bepaald niet zo dat een geïntegreerde geest automatisch identiteit creëert. Ongetwijfeld hebben de meeste, zo niet alle dieren een geïntegreerde geest. Als ze die niet hadden, dan zouden ze voortdurend zomaar-wat-doen, zonder enige systematiek in hun gedrag. Maar of ze ook een vorm van subjectiviteit ervaren is sterk de vraag. Neem een fenomeen als aandacht: als een dier plotseling heel gericht naar iets kijkt, ervaart hij het bekeken object dan subjectief? Hoogstwaarschijnlijk niet. Dit heeft te maken met de vraag hóe uit die identiteit subjectieve ervaring ontstaat. Volgens sommige neurobiologen is daarbij 'zelfwaarneming' - je ziet jezelf iets doen - van belang. Omdat voor dit proces volgens deze neurobiologen geen taal nodig is, zouden dieren dientengevolge ook over subjectiviteit kunnen beschikken. Het lijkt me uiterst onwaarschijnlijk en een mooi voorbeeld van de gretigheid waarmee dieren bewustzijn en subjectiviteit krijgen toegedicht. Die zelfwaarneming, zou ik zeggen, moet immers tot zelfbesef leiden en dus ook tot het besef dat er besef is. Oftewel: het dier zou zich er dan van bewust moeten zijn dat het bewust is. En daar zijn nauwelijks empirische aanwijzingen voor, behalve bij chimpansees. Met name de befaamde neurobioloog Geiald Edelman verzet zich tegen het idee van identiteit en subjectiviteit bij dieren. Hij doet dat overigens niet omdat hij meent dat de mens de kroon der schepping is, maar op neurobiologische gronden. Hij maakt daarbij een fundamenteel onderscheid tussen primair bewustzijn en 'hogere-orde-bewustzijn'. Kort gezegd bevat het primaire bewustzijn een verzameling functies die behulpzaam zijn bij het abstraheren en organiseren van complexe veranderingen in de omgeving, gepaard gaande met veelsoortige parallelle signalen. Deze signalen vormen belangrijke aanwijzingen voor gevaar of beloning en zijn ontstaan door leerprocessen. Sommige organismen kunnen namelijk leren van eerdere ervaringen. Wezenlijk is echter dat het primair bewustzijn uitsluitend

36

WCS SEPTEMBER

1996

betrekking heeft op dat stukje uit de tijd dat we 'heden' noemen. Dat komt volgens Edelman doordat beelden weliswaar kunnen worden opgeroepen, echter zonder de bijbehorende betekenis van die beelden. Daardoor zijn organismen met uitsluitend een primair bewustzijn volledig gebonden aan de gebeurtenissen in het onmiddellijke heden. Deze organismen leven in een 'eeuwig nu' - waardoor dit type bewustzijn niet vergezeld gaat van enig besef van een persoon met een verleden en een toekomst. Een dergelijk organisme heeft geen begrip van zichzelf en bezit geen eigen perspectief. Edelman durft zelfs te beweren dat sommige organismen, zoals kreeften, vanwege het ontbreken van de juiste corticale structuren ook geen primair bewustzijn hebben. Het 'hogere-orde-bewustzijn' lijkt een voortzetting van de structuren van het primair bewustzijn. Het impliceert een geheugen, het construeren van een identiteit en het modelleert de wereld in termen van verleden, heden en toekomst. Hierdoor treedt bij een denkend subject herkenning op van zijn eigen daden en gevoelens, sensaties en gewaarwordingen, die niet in de laatste plaats ontstaan onder invloed van als persoonlijk ervaren gebeurtenissen uit het verleden. Daardoor kan volgens Edelman zoiets als subjectieve ervaring ontstaan. Met andere woorden: Edelman vindt dat op het punt van mentale vermogens, zoals het ervaren van subjectiviteit, er een fundamenteel onderscheid bestaat tussen mensen en andere dieren. Hij is in elk geval een van de weinige neurowetenschappers die onderscheid maakt tussen soorten bewustzijn, en niet het bewustzijn ziet als een vergaarbak van allerlei mentale vermogens, waarvan wij er hooguit wat meer hebben dan dieren,een kwantitatief, geen kwalitatief verschil. Het onderscheid dat Edelman maakt tussen primair bewustzijn en 'hogere-ordebewustzijn' is in wezen het onderscheid tussen bewustzijn en zelfbewustzijn. En bewustzijn moet hierbij worden opgevat als de aanwezigheid van een beperkt aantal neuronale mechanismen die bewerkstelligen dat ook dieren een geïntegreerde geest hebben. Vrije wil Is de vaststelling dat alleen mensen zelfbewustzijn respectievelijk subjectiviteit hebben, voer voor creationisten? Neemt de mens dan toch een bijzondere plaats in het universum in? Niks hoor. Zeker, de mens is de voorlopige kroon op de evolutionaire ontwikkeling. Maar dat is een pissebed evenzeer. Het is dus bepaald niet zo dat het zelfbewustzijn van mensen een voorlopig hoogtepunt of eindresultaat van de evolutie is. Wat zou in 's hemelsnaam de maat moeten zijn om te bepalen of iets een hoogtepunt in de evolutie is? Zo'n maat bestaat helemaal niet. We moeten bovendien niet vergeten dat ons zelfbewustzijn hopeloos achter de feiten aansukkelt. Het heden wordt voortdurend verleden, en tegen de tijd dat we er de balans van opmaken, zitten we alweer in een 'volgend' heden. Er is dus nooit een heden. Zó perfect is ons zelfbewustzijn dus ook weer

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen