VU Magazine 1996 - pagina 395

Lief dier

gesloten. Het zijn definities die zo zijn gekozen dat er in elk geval een kans je is dat dieren over een zekere mate van bewustzijn beschikken. Ruimhartigheid is troef. Behalve de gesignaleerde gretigheid om aan dieren bewustzijn toe te kennen, valt nog een ander fenomeen te constateren: er wordt ten aanzien van dieren immer over bewustzijn gesproken en nóóit over zelfbewustzijn. Nu is dit wel te begrijpen, want als zelfbewustzijn principieel deel zou uitmaken van bewustzijn-in-het-algemeen, dan komen wellicht alleen chimpansees enigszins in aanmerking voor het predikaat bewustzijn.

Ruimhartig schrijven veel mensen aan dieren een mensachtig bewustzijn toe. Dan behandelen we ze wat aardiger.

Ik schreef al dat dit probleem speelt bij het onderzoek naar bewustzijn bij dieren, maar ook in de cognitieve wetenschappen hanteert men meestal alleen het begrip 'bewustzijn'. Ik vraag mij daarbij af wat een bewustzijn voorstelt dat geen zelfbewustzijn kent. Je schijnt je van iets bewust te kunnen zijn, zonder ook maar een seconde te beseffen dat je je van iets bewust bent. Alleen de filosoof föhn Searfe werpt in zijn boek 'The rediscovery of the mind' in elk geval de vraag op of bewustzijn zelfbewustzijn veronderstelt. De crux van het probleem bij het onderzoek naar bewustzijn bij dieren, lijkt mij dan ook dat wie over geestelijke vermogens als van buiten kunnen leren of vooruitzien beschikt, nog niet daadwerkelijk een bewustzijn hoeft te bezitten.

Toch is dat geen reden het onderscheid tussen mens en dier weg te poetsen.

Harm Visser

Neurale activiteiten Wie tegenwoordig beweert dat dieren geen bewustzijn bezitten, neemt een minderheidsstandpunt in. Met het toeschrijven van bewustzijn aan dieren is een zeker belang gemoeid. Als dieren bewustzijn hebben, verstevigt dat het fundament onder de dierethiek. Dieren zouden dan immers een beetje net-als-mensen zijn. En mensen behandelen we doorgaans ook met zorg en aandacht. Merkwaardig is niettemin dat er de laatste tijd zo'n enorme gretigheid te bespeuren valt om dieren dat bewustzijn toe te schrijven. Ook vanuit de hoek van wetenschappers die weinig met dierethiek te maken hebben. Je kunt geen boek over neurobiologie opslaan, of de auteur ervan merkt wel ergens op dat er geen enkele reden is aan dieren géén bewustzijn toe te schrijven. Vanwaar die gretigheid? Willen wetenschappers getuigen van hun ruimhartige instelling? Of is het een manier om te zeggen

34

WCS SEPTEMBER

I996

dat het nu maar eens afgelopen moet zijn met de mens als kroon der schepping? Een paar jaar geleden wijdde het tijdschrift 'Wijsgerig perspectief' een heel nummer aan de cognitieve ethologie. Er stond één dissident artikel in. Dat was geschreven door fan Koster, hooglereraar Algemene Taalwetenschappen en Wijsbegeerte der Taal in Groningen, die meent dat alleen al door ons taalvermogen er een gapende kloof bestaat tussen mens en dier. De overige auteurs putten zich uit in het vinden van argumenten ten gunste van bewustzijn bij dieren. Bij die argumenten krijg je sterk het gevoel krijgt dat de wens de vader is van de gedachte: men wil zo graag dat dieren bewustzijn hebben. Waarom toch? Of moeten we het als een trend zien die gewoon weer overwaait? Het is in elk geval een houding waarvan te vrezen valt dat die de wetenschappelijke argumentatie niet direct ten goede komt.

Een voorbeeld; R. Corluy, hoogleraar in de biomathematica te Brussel, geeft de volgende definitie van bewustzijn: een organisme is bewust als er in het organisme sprake is van een 'mentale wereld', waarmee het een voorstelling heeft van zijn omgeving. Die mentale wereld ontstaat door vaardigheden als: weten, afleiden, van buiten leren, causaal redeneren, vooruitzien, (ge)voelen... Het voordeel van deze definitie is volgens Corluy dat hij niet op voorhand uitsluit dat dieren over bewustzijn beschikken, evenmin dat ze het automatisch hebben. En hoewel ook Corluy schrijft dat veel onderzoek naar bewustzijn bij dieren dat bewustzijn vaak al vooronderstelt, gaat hij er op grond van zijn zelfgekozen definitie vanuit dat in elk geval hogere zoogdieren bewustzijn bezitten. Zo'n definitie van bewustzijn is nogal arbitrair. Had Corluy er bijvoorbeeld ook het besef dat je iets beseft in opgenomen, dan had die definitie van bewustzijn vrijwel alle dieren buiten-

Maar wat is nu één van de meest belangrijke eigenschappen van bewustzijn? Mijns inziens het ervaren van subjectiviteit. Ervaren dieren dat? Er zijn goede gronden om aan te nemen dat ze dat niet doen - al besef ik dat dit vloeken in de kerk is. Dat ze geen subjectiviteit ervaren heeft aUes te maken met, jawel, het ontbreken van zelfbewustzijn. Laten we daarom eens kijken welke ingrediënten aanwezig dienen te zijn om subjectiviteit te kunnen ervaren. Wat in elk geval nodig is, is het bezit van een geïntegreerde geest. Hoe zou die geïntegreerde geest kunnen ontstaan? Vermoedelijk doordat verschillende synchroon verlopende neurale activiteiten in afzonderhjke hersengebieden de werking ervan coördineren, wat in wezen een kwestie van timing is. De activiteiten vinden dus weliswaar in afzonderlijke hersengebieden plaats, maar dat doen ze vrijwel gelijktijdig. Als de activiteiten nu ook nog op een bepaald niveau met elkaar worden verbonden of gecoördineerd, dan kan dit

WCS SEPTEMBER

I996

35

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen