VU Magazine 1996 - pagina 446

Mensen vinden niet alleen iets over de dingen die ze doen en die ze anderen zien doen, ze vinden ook iets over dat vinden. Ze hebben ideeën over wat voor soort oordeel een 'moreel' oordeel is. Sommigen menen dat het hier inderdaad gaat om een gevoel, een emotionele reactie, hoe belangrijk die verder ook voor hen zijn kan. En die gedachte spreekt mij zeer aan. Anderen denken dat er meer aan vast zit, dat er kennis of inzicht aan te pas komt. En velen menen dat er systeem zit in hun eigen 'morele' oordelen, dat ze verschillende dingen hetzelfde beoordelen omdat die dingen iets gemeen hebben, en dat een beter inzicht in wat het dan is dat ze gemeen hebben hen kan helpen om van weer andere daden vast te stellen of ze goed of fout zijn. Vanzelf spreekt dat niet. Hebben we niet allemaal wel eens een boek, een plaat, een fllmadvies gekregen van iemand die ons heel goed kent, en die weet wat we mooi, belangwekkend, ontroerend en opwindend vinden, terwijl het gebodene behoorlijk tegenviel? Als het erop aankomt zijn emotionele oordelen heel eigenzinnig, en onvoorspelbaar. Echt systeem zit er niet in, of misschien moet ik zeggen: de factoren die bepalen wat je mooi, belangwekkend, ontroerend of opwindend vindt zijn zo divers en onnavolgbaar dat het systeem erachter, als dat er al is, niet valt te formuleren. Uiteindelijk is er maar één manier om vast te stellen hoe je iets beleven zult: het daadwerkelijk beleven. En ik zie niet in waarom dat bij morele oordelen anders zou liggen. Culinaire principes Sommige mensen menen niet alleen dat er systeem zit in hun morele oordelen, maar ook dat dat systeem henzelf overstijgt. Daar ergens begint wat ik 'ethiek' zal noemen: het uitwerken van een systeem voor morele oordelen in de overtuiging dat je daar jezelf èn anderen houvast mee biedt. Hoe ver men meent dat ethiek het persoonlijke overstijgt kan van geval tot geval verschillen. Sommigen achten hun eigen ethiek universeel. Die overtuiging vind je vaak in 'fundamentalistische' kringen. En fundamentalisten heb je in allerlei smaken: christenen, mohammedanen, socialisten, humanisten. Maar binnen en buiten al die geloven vind je ook mensen die hun ethiek beperkt achten tot leden van hun eigen groep, hun eigen geloof, hun eigen volk, hun eigen kaste, klasse of dorp. Dat zulke ideeën ontstaan en succes hebben is op zich niet onbegrijpelijk. Mensen leven in groepen, en groepen functioneren het beste als er enige eenheid zit in de manier waarop men zich daarbinnen gedraagt. Als een ethisch systeem bijdraagt aan de uniformering van gedrag dan is dat heel erg handig. Ook religieuze, of zelfs culinaire tradities kun je zo verklaren. De vraag is hoogstens wat religies, culinaire principes, en ethieken doen binnen een samenleving als de onze die alles behalve homogeen en uniform is, waarbinnen verschillende ethieken en andersoortige tradities naast elkaar bestaan. Hoe meer houvast en zekerheid ze mensen geven binnen hun eigen, soms kleine, groep, des te groter de kans dat ze leiden tot ruzie en verkettering tussen groepen. Veel van de brute

34

WCS OKTOBER

I996

conflicten die de wereld op dit moment teisteren zouden wel eens het gevolg kunnen zijn van te veel ethiek. Zou een beetje minder niet heel leefbaar zijn? Ik vind moraal heel mooi, gewoon omdat ik denk dat een leven waarin niet alleen de maag, de neus en de portemonnee, maar ook het hart (of waar morele gevoelens anders zitten mogen) bepaalt wat je doet en laat, op den duur een stuk bevredigender is. En ook omdat ik gemerkt heb dat de omgang met mensen die hun hart laten spreken een stuk prettiger is dan die met mensen die door andere organen worden geregeerd. Maar een roep om meer ethiek baart mij zorgen. Te veel ethiek leidt tot dingen die niemand echt wil. Dat noemde ik al. Bovendien kan geen enkele ethiek echt leveren wat men ervan verwacht. Wapenhandel Ethiek is een poging systeem te brengen in een wolk van losse morele oordelen. Echt lukken wil dat nooit. De meeste ethische systemen kennen een basisregel als "gij zult niet doden", of een basisprincipe als "de heiligheid van het leven". Die betekenen nooit wat je op het eerste gezicht zou denken. Zulke regels en principes worden van harte onderschreven door mensen die de vroegtijdige dood van andere mensen in allerlei omstandigheden wenselijk, betreurenswaardig maar onvermijdelijk, of gewoon niet erg belangwekkend vinden. Vind maar eens iemand die, om maar eens wat te noemen, tegen de doodstraf, tegen abortus, tegen euthanasie, tegen legergeweld en wapenhandel, tegen snelverkeer en tegen riskante productieprocessen is. Als je ethici confronteert met dit soort tegenwerpingen, dan komen ze met elegante uitvluchten. De meest serieuze daarvan is dat je nooit kunt afgaan op één principe of regel alleen. Het goede is veelvormig, en die vormen zijn maar al te vaak niet verenigbaar. Niet alleen het leven is een goed op zich, vrijheid bijvoorbeeld is dat in menig ethisch systeem ook, en de vrijheid van de een is soms onverenigbaar met het leven van de ander. En naast vrijheid zijn er nog ontplooiingskansen, eerlijkheid, eigendom, en rijen ongelijksoortige persoonlijke en collectieve rechten. Dat moet allemaal tegen elkaar worden afgewogen en niemand weet echt hoe dat moet. Veel ethische systemen begonnen hun bestaan als een heldere en eenvoudige theorie. De utilitaristische benadering is een goed voorbeeld. Die begon met het idee dat goed is wat zo veel mogelijk mensen zo veel mogelijk genoegen deed. Dat idee opent de weg voor overzichtelijk rekenwerk om vast te stellen wat je in een bepaald geval zou moeten doen. Maar binnen de kortste keren werden de aanhangers van deze benadering geconfronteerd met allerlei uitkomsten die ze toch echt niet bleken te kunnen aanvaarden: "Als je tien mensen het leven

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen