VU Magazine 1985 - pagina 237

Frank R.Boddendijk

Verborgen verleiders Gedurende mijn eerste studiejaar moest ik onder meer colleges psychologie lopen, ik geloof op maandagmiddag. Om een aantal redenen viel het mij moeilijk deze colleges te volgen. In de eerste plaats waren er in de collegezaal geen banken maar stoelen, die aan de rechterstoelarm versierd waren met een soort schrijfblad. Als linkshandige had ik grote moeite om een collegedictaat bij te houden. In de tweede plaats waren in de belendende ruimten de opvolgers van prof. ,,Jan Wat" bezig moeilijk opvoedbare kinderen te bestuderen. In de derde plaats leken sommige psychologiecolleges meer op biologiecolleges dan op wat ik mij voorstelde van psychologiecolleges. Blozen werd bij voorbeeld verklaard door op de fysiologische oorzaak te letten, waarvan dan het blozen het fysiologische gevolg was. Geen ,,hineininterpretieren", gewoon natuurwetenschappelijk verklaren! Het centrale axioma was dat elk gedrag, dus ook het menselijk gedrag, geconditioneerd gedrag was, d.w.z. opgevat diende te worden als een reactie van mensen of andere dieren op bepaalde prikkelingen. Ter illustratie werd bv. een proef met ratten beschreven. De ratten werden in een kooi met T-splitsing losgelaten; sloegen ze links af, dan kregen ze aan heteinde van de gang een elektrische schok. Sloegen ze rechtsaf, dan vonden ze voedsel. Na zo'n twintig proeven sloegen alle ratten rechts af. Vervolgens werd de opzet van de proef gewijzigd en werd het voedsel links gezet. Na zo'n vijftien proeven hadden ze hetallemaal in de

vu-Magazine 14 (1985) 5 mei 1985

gaten. En de conclusie lag voor de hand: het gedrag van allerhande diersoorten — en dus ook mensen — wordt bepaald door condities, zoals door anderen bepaald. Ikvonddatnietzo'n prettige conclusie, maartoen ikdaar een tijdje over door dacht, kon ik ook weinig bewijs voor het tegendeel vinden. De kerkgang, schoolbezoek, zomervakanties, waren dat niet allemaal zaken die je nu eenmaal deed omdat het nu eenmaal zo hoorde of moest? En zelfs het roken was mij in feite opgedrongen door een ander. Voor mijn mondeling examen Duits moest ik van mijzelf nog een boek van Böll lezen, waarin hij gedurende vele bladzijden zo realistisch beschreef hoe een soldaat die terugkeerde naar het front smachtte naar een sigaret dat ik ten lange leste er ergens eentje bietste en voor altijd verslaafd werd. Böll heb ik overigens later ook helemaal stuk gelezen. Tijdens de volgende colleges werd nog meer bewijsmateriaal geleverd voor de onderbouwing van bedoeld axioma, met name vanuit de reclamewereld. Een wereld die er groot belang bij heeft indien het gedrag van mensen werkelijk te conditioneren valt. Want in dat geval gaat het er alleen nog om de juiste prikkels te vinden om mensen tot het gewenste gedrag te bewegen. Of dat nu het kopen van een flesje Cola betreft in de pauze van een filmvoorstelling of het stemmen op Eisenhower bij de presidentsverkiezingen in de USA in 1962. In het eerste geval zorg je ervoor dat je losse beeldjes van een flesje prik plakt in de film die tijdens het voorprogramma draait — en je zult

zien dat de vraag naar Cola in de pauze dan groter is dan normaal — terwijl je in het tweede geval een TVspotje uitzendt van Eisenhower in de kring van zijn familie — en je zult zien dat zo'n huiselijk beeld van een presidentskandidaat de mensen en masse zal aanzetten om het beoogde kiesgedrag te vertonen. In diezelfde tijd had een dispuutsgenoot van mij — die momenteel in het Europees parlement zit — de gewoonte met een uiterst indrukwekkend boodschappenlijstje een kruidenierswinkel binnen te stappen om, als hij aan de beurt was, eerst een kilo rietsuiker te bestellen. Dat was in de regel niet voorradig. Helaas, dan moet ik de overige boodschappen ook maar elders halen, zei hij dan, terwijl hij opzichtig met zijn lijstje zwaaide. Je kon er vergif op innemen dat die kruidenier een week later wél rietsuiker in voorraad had, evenals zijn intussen ook weggesaneerde collega's. Een andere dispuutsgenoot heeft op soortgelijke wijze er toe bijgedragen dat allerhande stationskiosken in het vervolg ook het ochtendblad Trouw gingen verkopen. ,,Je verkoopt immers niet graag nee, niet dan?" Tja, wat die winkeliers betreft kun je natuurlijk stellen dat hun gedrag door mijn dispuutsgenoten geconditioneerd werd. Maar uit deze voorbeelden blijkt duidelijk dat er meer is dan geconditioneerd gedrag. Als elk gedrag geconditioneerd gedrag was, dan hadden zij genoegen genomen met gewone suiker of de Telegraaf. Gelukkig vond ik de verklaring voor dit verschijnsel tij-

dens de spaarzame colleges politicologie die ik in het verleden gelopen heb. Onze hoogleraar was wars van elke puur causale redenering. Volgens hem waren mensen niet produkten van buiten hen staande oorzaken, maar producenten van gewenste gevolgen. Ons gedrag wordt niet bepaald door verborgen verleiders, maar wij zijn zelf verleiders, al weten we het niet altijd. Wij doen keuzen, laten ons daarbij een beetje door anderen leiden, maarten principale speelt ook altijd een beetje eigen wil mee. Dankzij dat beetje eigen wil heeft die ene dispuutsgenoot niet alleen bereikt dat erin onze winkels wat plaats kwam voor artikelen uit de derde wereld — hoewel achteraf bleek dat heel wat rietsuiker gewoon van bieten gemaakt werd; wat ons achteraf ook eigenlijk niets verbaasde: 't was allemaal de schuld van het kapitaal — maar zit hij momenteel zelfs gerieflijk in het Europarlement. En zoiets bereik je mijns inziens niét als je puur een produkt bent van buiten jouw zelf liggende oorzaken. Kortom, lijdt niet langer maar leidt, er valt een wereld te winnen.

195

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen