VU Magazine 1988 - pagina 376

Johan Hendrik van Dale: zelfs de grootste misdadiger is nog te goed om een woordenboek te schrijven.

Bunt van de Katholieke Universiteit Brabant zich voorvechter van dergelijk onderzoek in eigen land: "Als je niet oppast wordt alles Engels. Als je op de computer met de 'j' van 'ja' antwoordt gaat het al vaak mis, dat moet dan de 'y' van 'yes' zijn." Als we niets doen blijft bij de mensmachinedialoog Engels de voertaal. En bovendien een nogal arme versie van die taal. Uiteindelijk zou de intensieve symbiose tussen mens en machine er zelfs toe kunnen leiden dat de taal afvlakt tot het niveau van het apparaat. Voor bepaald technisch en ambtelijk taalgebruik ziet Al niet zo'n probleem: "Dat zal de taal niet echt beïnvloeden." Sommigen geloven dat computers tolken overbodig zullen maken; aan de ene zijde gaat de zin er in het ter geruststelling: voorlopig vormen Nederlands in en rolt er aan gene dubbelzinnigheden in de taal een zijde in het Frans weer uit. Voor wie onoverkomelijk struikelblok. Maar een dergelijke profetie een gruwel is juist dat kan uitdraaien op een nog

Verdrietig werk De bovenmeester studeerde aanhoudend. In zijn jeugd, die geplaagd werd door ziekte en afzondering, was dat zijn levensvervulling geworden. Van jongs af aan koesterde hij daarbij een voorliefde voor taal. Nadat de bovenmeester en archivaris te Sluis, Johan Hendrik van Dak (1828-1872) verschillende succesvolle taaiboekjes het licht had doen zien, bewerkte hij het woordenboek van Calisch (1864). Moeizame arbeid, zo blijkt uit het voorwoord (1872): "Het schrijven van een Woordenboek is een ondankbaar, een verdrietig werk. Er is veel dat men vergeten heeft, dat de aandacht ontsnapt is." Een kwelling die je je vijanden niet toewenst? In vertwijfeling vermoedde Van Dale dat "de grootste misdadiger nog te goed is om een woordenboek te schrijven." Het eindresultaat hield hij nooit in handen. Nog voordat de letter Z was voltooid, bezweek Van Dale aan de pokken. Zijn leerling Manhave voltooide het boek. Het telde zo'n 106.000 woorden en kostte f6,50. Van Dale's opvolgers breidden dat aantal uit tot meer dan het dubbele. En soms onder een spervuur van kritiek. Tot in hoge rechtscolleges werden de betekenissen van woorden uitgevochten. Zo ontstond er in de jaren zestig bijvoorbeeld beroering over de omschrijving van een Jood als 'woekeraar', 'zwendelaar' of 'bedrieger'. Er kwamen schadeclaims en eisen tot rectificatie. De eisen werden verworpen: een woordenboek signaleert taalgebruik, en keurt het daarmee niet goed. Omgekeerd nemen rechters vaak hun toevlucht tot Van Dale om te beoordelen hoe kwetsend een scheldwoord is. Hoe krenkend is 'schobbejak' en 'schooier'? Op gezag van Van Dale; als hij het zegt dan is het zo. Inmiddels heeft de aandacht zich verlegd naar andere woorden. Is een 'mevrouw' nog steeds een gehuwde vrouw die niet tot de lagere volksklasse behoort? En is volleybal een sport waarmee tegenwoordig zelfs volwassenen zich vermaken? D

10

grotere gruwel: de opkomst van computervertaalbare spraak; het Newspeak van de moderne technologie.

P

rof. Al: "Als bij de Verenigde Naties iemand een speech houdt dan raadplegen de vertalers een gegevensbank met fragmenten van zinnen. Dat levert verbazingwekkende resultaten op. Het blijkt dat spekers voor 85 procent routinetaai gebruiken. Ze herhalen exact wat al eerder gezegd is. Dat is voor vertalers heel praktisch. Maar als iemand zich werkelijk wil profileren, en dat is toch vaak de bedoeling bij dit soort assemblees, dan zal hij juist nieuwe zinswendingen creëren die werkelijk vertaald moeten worden. Dat is vermoedelijk niet mechaniseerbaar. De machine is heel behulpzaam maar dat zal men nooit aan hem kunnen overlaten." Al: "Misschien moeten we ons af en toe uitdrukken in standaardformuleringen. Er zijn in Nederland bedrijven die voor hun rapporten versimpeld Engels, met een beperkte woordenschat voorschrijven. ledere zin moet tot een volstrekt eenduidige handeling leiden. Maar zoiets opleggen is totaal onmogelijk. Mensen willen ook helemaal niet dat de dingen zo ondubbelzinnig vast komen te üggen. Zelfs niet in notulen." Wat Van Dales directeur betreft, wordt het woordenboek er in de toekomst niet dunner maar juist dikker op. Het zal meer bladzijden kennen dan een zinnig mens in zijn huis bergen wil. Professor Al toont een centimeterdik boekje waarin bij wijze van proeve twintig Franse woorden zijn uitgewerkt met alle gegevens die een mens zou kunnen wensen. Over het gebruik, de syntactische en semantische achtergronden en over de etymologie van de woorden. "Als je alle woorden op deze wijze zou moeten beschrijven, dan kwam je er voorlopig niet uit. Dat kun je niet in een boek vastleggen. Maar we leven in een tijdperk waarin je weinig meer hoeft vast te leggen. Wat vroeger technisch onwenselijk of onmogelijk was, daar kun je nu aan gaan denken." De Van Dale wordt nog eens gigantisch dik. D Mark Mieras en Bram Vermeer zijn freelance wetenschapsjournalisten.

VU-MAGAZINE—OKTOBER 1988

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen