VU Magazine 1989 - pagina 372

aangev\/end, voelden tegelijk het koude oog van de wetenschap gericht op een duizendjarige, maar kunstmatige ellende, die zonder meer kon worden uitgebannen, als zij werden uitgebannen." Ook de gevestigde geloofswaarheden zouden vroeg of laat door het moderne wetenschappelijke denken ontheiligd worden, moeten de kerkelijke gezagsdragers hebben ingezien. In een onlangs in het Nederlands vertaald boek betoogt de Italiaanse historicus Pietro Redondi zeer uitvoerig dat het inquisitie-proces in wezen niet ging om de aarde en de zon. Galileï zou veroordeeld zijn vanwege aantasting van het dogma van de eucharistie.

In de oude visie was geen wezenlijke vooruitgang mogelijk. Alle kennis was in principe al voorhanden. Het dogma van de eucharistie behelst een mysterieuze 'transsubstantiatie': door het uitspreken van een sacramentele formule zouden brood en wijn veranderen in het lichaam en bloed van Christus. Tegelijkertijd zouden echter de kenmerken van de substanties brood en wijn - de smaak, de kleur en de geur - identiek blijven.

O

genschijnlijk heeft Galileï niets met deze kwestie te maken. In geschrifte heeft hij nooit één woord aan het mysterie gewijd. Waarom dan toch een veroordeling? Het heeft te maken met een onschuldig lijkend filosofisch debat over de zintuigen. Het twistpunt is, waar bijvoorbeeld de smaak van ons voedsel of de geur van een bloem in zit. Zit de smaak in het voedsel zelf of in degene die eet, zit de geur in de bloem of in degene die ruikt? Gangbaar was het om te zeggen dat smaken, kleuren en geuren een objectieve realiteit bezitten, onafhankelijk van degene die proeft, kijkt of zijn neus gebruikt. Galileï daarentegen beweerde dat de zintuigen uitsluitend een subjectieve waarde hebben, dat smaken, kleuren en geuren niet aan een externe realiteit beantwoorden. Impliciet werd door deze filosofische positiebepaling het mysterie van de eucharistie geloochend; daarin werd immers gesteld dat de kenmerken van het brood en de wijn objectief aanwezig blijven, ook al verandert de substantie drastisch van karakter. Met zijn natuurfilosofisch relativisme had Galileï onbewust de bijl aan de wortel van een geloofsdogma gelegd. Maar of het nu de kwestie van de draaiende aarde is geweest of het dogma van de eucharistie, eigenlijk maakt dat niet zoveel uit. In beide gevallen gaat het om de status van de zintuigen, om 18

de vraag of er een werkelijkheid achter de zichtbare verscholen ligt, of we de dingen moeten accepteren zoals ze zich aan ons voordoen. Het vertrouwde, afgeronde wereldbeeld uit de Aristoteliaanse traditie wordt door Galileï versplinterd. De mens wordt verstoten uit het middelpunt van het universum en blijkt slechts een willekeurig punt te zijn. Maar in zekere zin blijft ook in het nieuwe denken de mens het middelpunt vormen, alleen niet meer op een passieve maar op een actieve manier. Wanneer de zintuiglijke ervaringen niet corresponderen met een vaststaande realiteit, maar gebonden zijn aan de waarnemer, dan krijgt die waarnemer een zeer speciale positie toebedeeld. Het is de mens zelf die de bron is van alle kennis, hij moet zijn zintuigen kritisch leren gebruiken en zich er niet door laten bedriegen.

n de oude visie was geen wezenlijke vooruitgang mogelijk. Alle kennis was in principe al voorhanden en door iemand als Aristoteles excellent onder woorden gebracht. Bij Galileï ontstaat voor het eerst het idee dat door actieve bemoeienis, door het feit dat de mens zich bewust als middelpunt opstelt, 'nieuwe' kennis mogelijk is. De wetenschap ontwikkelt zich, weerlegde thesen worden vervangen door betere, opdat een steeds preciesere kennis van de wereld wordt bereikt. Het alomvattende, overzichtelijke wereldbeeld, dat berustte op de blik van God die van buitenaf op ons neerkeek, maakt plaats voor de beperktheid van het menselijk perspectief. Galileï beschouwde het als volstrekt zinloos om een sluitend wereldbeeld te ontwerpen. Op een veel bescheidenere schaal wilde hij het functioneren van de natuur onderzoeken; de kennis neemt op die manier bij stukjes en beetjes toe. Niet dat Galileï het idee van een omvattende synthese volledig opgaf, maar 'de eenheid van alle dingen' zou slechts bestaan in de geest van God. Die eenheid "is niet volledig onbekend aan het menselijk intellect maar is overdekt door een diepe en dikke mist", schreef Galileï. De mens kan niets anders doen dan enige flarden van die mist wegtrekken, moeizaam sleept hij zich van de ene conclusie naar de andere. Het Goddelijk principe van het onmiddellijk begrip van alle dingen kan de menselijke geest slechts na eindeloos gestumper voor een deel bereiken. Het blijft behelpen. Ondanks alle eerbewijzen moeten de kerkelijke gezagsdragers zich gerealiseerd hebben dat Galileï God in wezen achter de coulissen manoeuvreerde en de mens als nieuwe hoofdrolspeler inzette op het toneel van de wereld. Tot ongeveer anderhalve eeuw na de veroordeling van Galileï moest het nieuwe wetenschappelijke denken zich daarom terughoudend opstellen, om zich in de negentiende eeuw steeds krachtiger op de voorgrond te dringen. Het begin van een onstuitbare triomftocht. D VU-MAGAZlNE—OKTOBER 1989

''

'f

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen