VU Magazine 1992 - pagina 199

Plaatsvervangende schaamte is het gevoel dat de kranteknipsels uit 1989 over de afFaire-Swaab oproepen. Absurd is het hoe men probeert om wetenschappers voor te schrijven wat ze wel en niet mogen onderzoeken of waarnemen. "Het gaat Swaab om de preventie van ongewenste hoedanigheden en gedragingen en in dat verband komt ook homoseksualiteit aan de orde," schreef de voorzitter van de werkgroep homostudies van de Universiteit van Amsterdam in de Volkskrant. Het is waarschijnlijker dat het de Amsterdamse hersenonderzoekers louter en alleen gaat om het vergaren van kennis.

Hormonen "Hersenonderzoek wordt altijd geassocieerd met de tweede wereldoorlog", zegt Swaab over de Nazi-briefkaart, tijdens het interview dat ik een week na de lezing met hem heb. Aanleiding voor dit gesprek is de pubHkatie van een feministisch proefschrift over het verschil tussen mannen- en vrouwenhersenen. O p dat proefschrift, 'Reinventing the Sexes', promoveerde de biologe Marianne van den Wijngaard in januari van dit jaar aan de Universiteit van Amsterdam. In haar boek beschrijft ze het ontstaan van de organisatietheorie, een theorie uit 1959 over de vorming van mannehjke en vrouwelijke hersenen. Volgens de organisatietheorie zijn het mannelijke hormonen die al voor de geboorte de hersenen van jongetjes vermannelijken. Voor het vormen van vrouwelijke hersenen zijn geen hormonen nodig. Van den Wijngaard betoogt dat deze theorie snel en gemakkelijk populair werd, omdat hij aansloot bij de heersende ideeën over mannelijkheid en vrouwelijkheid. 'Vrouwehjk' betekende in die tijd 'niet mannehjk'. In 1972 stelden feministische onderzoeksters voor de organisatietheorie uit te breiden. Zij beweerden dat er voor de groei van vrouwelijke hersenen vrouwelijke hormonen nodig zijn. Zo zie je, schrijft Van den Wijngaard, dat kennis verandert onder invloed van de ideeën over mannelijkheid en vrouweHjkheid die in de mode zijn. Zowel de grondleggers van de organisatietheorie als de feministische biologen gingen uit van wat Van den Wijngaard noemt een duahstisch idee over mannelijkheid en vrouwelijkheid, hetgeen wil zeggen dat mannelijk niet-vrouwelijk is. En dat is in haar visie een fout idee. Volgens haar kunnen individuen zowel mannelijke als vrouwelijk eigenschappen ontwikkelen. Maar is die organisatietheorie nu waar of niet waar? Dat is een vraag waar de biologe niet mee uit de weg kan. Van den Wijgaard: "Dat weet ik niet. Die theorie is waar zeg maar, wat mij betreft, als je... Nee ik weet het echt niet. Is hij waar of niet? Ik plaats er vraagtekens bij. Ik beschrijf welke belangen men had bij die theorie. Of hij waar is of niet, dat vind ik niet zo relevant. Mijn wetenschapsopvatting staat mij niet toe om die vraag te stellen."

Prikkelend

20

De wetenschapsopvatting van Van den Wijngaard houdt in, dat er geen objectieve kennis bestaat. "Kennis over sekse is het resultaat van onderhandeUngen tussen belanghebbende groepen", luidt een stelling bij haar proefschrift. Een stelling die prikkelend klinkt, maar ik kan er niet achter komen wat ze er precies mee bedoelt.

vu MAGAZINE MEI 1 9 9 2

Swaab heeft een ander antwoord op de vraag of de organisatietheorie waar is of niet; kort en helder, zoals al zijn antwoorden: "Voor de vorming van mannehjke hersenen zijn geslachtshormonen nodig, voor de vorming van vrouwelijke hersenen niet. Dat is niet weg te poetsen, dat wordt dierexperimenteel ondersteund door honderden, zo niet duizenden artikelen."

PROF.DR. DICK SWAAB: 'HERSENONDERZOEK WORDT ALTIJD GEASSOCIEERD METomE

Er bestaat geen objectieve kennis, zegt Van den Wijngaard. Maar dat is niet waar. De hersenen van vrouwen zien er anders uit en werken anders dan de hersenen van mannen. Onderzoekers kunnen aan bepaalde hersengedeelten met het blote oog zien of ze van een man zijn of van een vrouw. Van den Wijngaard: "OK, het mannelijk brein is anders dan het vrouwelijk brein, maar dan vraag ik me af wat oorzaak is, en wat gevolg. Ik denk dat de hersenWERELDOORLOG.' structuur juist kan veranderen onder invloed van gedrag. Z o werkt dat toch? Als je je anders gaat gedragen, stemt je lichaam zich daarop af Als je de hele dag met opgetrokken schouders achter je computer zit, krijg je een kromme rug. Als ik drie weken ga fietsen, zie ik eruit als een vent. Ik denk dat de hersenen van mannen en vrouwen anders worden omdat jongetjes en meisjes vanaf hun babytijd anders behandeld worden en zich anders moeten gedragen." Zo geredeneerd is de socialisatie de wortel van sekseverschillen. En dan kunnen we die verschillen dus opheffen door meisjes auto's te geven voor hun verjaardag en jongens te verblijden met een serviesje. Deze theorie lijkt toch erg gekleurd door de 'wenselijkheid' ervan. Maar Van den Wijngaard zegt: "Ik denk echt dat de hersenen zich aanpassen aan een leven als vrouw, of een leven als man. In andere takken van de biologie erkent men wel dat zenuwcellen kunnen veranderen onder invloed van gedrag en omgeving. Waarom denken onderzoekers die sekseverschillen bestuderen dan zo statisch?"

Gelukkig Van den Wijngaard vertelt dat A m e rikaans onderzoek heeft uitgewezen dat de sekseverschillen sinds de jaren zeventig veel kleiner zijn geworden. En dat vindt ze goed nieuws. Ze zegt dat we veel gelukkiger zouden worden als we vrij konden kiezen hoe we ons wiUen gedragen, zonder vastgebakken te zitten aan wat van een man of van een vrouw verwacht wordt. "We moeten ophouden met dualistisch denken, denken in termen van typisch mannelijk en typisch vrouwelijk, want het gevaar bestaat altijd dat de ene helft van het duo superieur wordt geacht." Kan ze dan niet beter die hoge waardering van mannelijkheid bestrijden? "Als ik strijd, als, is het voor de op-

waardering van hetgeen als 'vrouweHjk' te boek staat." "Kletskoek", zegt Swaab als ik vraag wat hij vindt van de theorie dat mannelijke hersenen ontstaan doordat j o n g e tjes stoer moeten zijn en dat vrouwen andere hersenen krijgen omdat ze leren zich als een Hef meisje te gedragen. Maar hij zegt wel dat omgevingsfactoren bijdragen aan de geslachtelijke differentiatie van de hersenen. "Nature-nurture (aanleg of opvoeding, rb) is een volstrekt kunstmatige tegenstelling, die al lang achterhaald is door dierexperimenten", berijdt Swaab zijn stokpaardje. "De een gelooft in nature, die denkt dat hormonen maken dat de hersenen van mannen en vrouwen verschillen, de ander gelooft in nurture: de maatschappij maakt mannen en vrouwen tot andere mensen. Maar in werkelijkheid is het een samenspel. Een hersencel krijgt informatie via chemische boodschappers. Die hersencel weet niet of die informatie komt uit de omgeving of van de hormonen." "Uit dierexperimenten is gebleken dat stress precies hetzelfde kan bewerksteUigen als geslachtshormonen. Wanneer je een moederdier dat zwanger is onder stress zet kun je precies hetzelfde bereiken als wanneer je haar geslachtshormoonspiegel verlaagt: de hersenen van het mannelijk nageslacht worden vrouwelijker." Dus door stress worden er minder geslachtshormonen geproduceerd! "Ja, door stress van de moeder wordt de testosteronspiegel van de mannelijke nakomeling lager. Dan ontwikkelen de hersenen zich in vrouwelijke richting." Denkt u dat er behalve stress ook andere omgevingsfactoren de hormoonspiegel beïnvloeden? "Ik denk het wel."

Reageerbuis Swaab vertelt dat uit het nieuwste onderzoek is gebleken dat sommige hersencellen zich ook in mannelijke of vrouwelijke richting ontwikkelen als er helemaal geen hormonen of stress aan te pas komen. "Er zijn onlangs experimenten gedaan die dat aantonen. Ze zijn nog niet gepubliceerd, ik heb ze gezien omdat ik als editor van een internationaal tijdschrift artikelen vóór pubhkatie te zien krijg. Voor die experimenten hebben ze zenuwcellen genomen uit foetussen, op een moment dat die nog niet in mannelijke of vrouwelijke richting waren gedifferentieerd. Die ceUen zijn in kweek gehouden onder identieke omstandigheden in een reageerbuis, zodat iedere invloed van hormonen of stress werd uitgesloten. En zie: die hersencellen ontwikkelden zich wel in mannelijke of vrouwelijke richting. Er is dus ook genetische informatie die de zaak stuurt." Dus dat is een stapje in de richting van de 'nature'-gedachte. "Ja. Deze ontdekking pleit helemaal tegen het idee dat al die sekseverschillen ons zijn opgedrongen door de maatschappij. Voor de hersencellen uit dat experiment bestond de maatschappij immers uit een reageerbuis. Toch vermannelijkten of vervrouwelijkten die ceUen. "Daarbij is het ook nog zo dat de geslachtsverschillen die je bij mensen vindt, ook gevonden worden bij proefdieren. Je kunt moeilijk zeggen dat de dierenmaatschappij net zo in elkaar zit als de mensenmaatschappij. Dus ik zou zeggen: kletskoek."

21 vu MAGAZINE MEI 1 9 9 2

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen