VU Magazine 1993 - pagina 41

R

H A

Het idee van zo'n machine was niet uit Europa, maar uit India afkomstig. Kringloopvoorstellingen spelen in het Oosterse denken een belangrijke rol. Het leven, met zijn vele wedergeboortes, is een proces zonder begin of einde. Het perpetuum mobile is een symbool voor die eeuwige kringloop. De betekenis die in Europa aan het perpetuum mobile toegekend werd, was alledaagser. De machine moest het energiegebrek opheffen en de arbeidsinspanning verlichten. In de antieke tijd speelde dat probleem nog nauwelijks. Toen had je een groot arsenaal aan slaven, dat alle fysieke arbeid opknapte. Maar in de Middeleeuwen was aan die luxe een einde gekomen. Voor energievoorziening was men aangewezen op wind en water. Dat was lastig op de plekken waar die hulpbronnen nauwelijks aanwezig waren. De mogelijkheid van een machine die zonder enige vorm van energietoevoer functioneert, heeft dan iets buitengewoon opwindends. En het wordt helemaal ideaal als zo'n machine b o vendien de mens heel wat vermoeiende arbeid uit handen kan nemen. Het perpetuum mobile berust op de gedachte datje Iets (geld, goederen, vrije tijd) voor Niets (geen energie, geen arbeid) kunt krijgen. Het is de droom van de oplichter en van de gokker. D e roulette-speler zet zijn geld in op een nummer en krijgt vervolgens zijn bedrag in een veelvoud uitbetaald. Hij is de koning te rijk en denkt een systeem te kunnen ontwikkelen om iedere keer te winnen. Rationeel gezien weet iedereen dat het hier een uitzondering betreft. Iemand kan alleen maar winnaar zijn bij de gratie van het feit dat er veel meer verliezers zijn. In werkelijkheid is het casino altijd de grote winnaar. De ontkenning van de ruil, van het voor-wat-hoort-wat-principe, behoort tot de essentie van het perpetuum mobile. Je hoeft het rad maar even een duwtje te geven en het blijft eeuwig draaien, is de gedachte. Eeuwig ook zullen de revenuen van deze omwenteling zijn. Een uitdrukking als 'in het zweet des aanschijns zult gij uw brood verdienen', misselijkmakend als zij is, zal definitief in onbruik raken. Iets voor Niets krijgen, dat was ook de droom van Karl Elias Bessier

A

(1680 - 1745). Niet dat hij zelf zo hartstochtelijk in het perpetuum mobile geloofde, maar hij zag dat zijn omgeving dat wel deed. Bessier was een intelligente man die heel goed apparaten kon bouwen. Een vaste betrekking als geleerde had hij niet; de roem en het geld waarnaar hij zo verlangde, moest hij ontberen. N u kon hij proberen door hard te werken geleidelijk een reputatie op te bouwen. Maar dat was een moeizame weg met vele hindernissen en een grote kans ergens onderaan de maatschappelijke ladder te blijven steken. De andere mogelijkheid was die van het bedrog. Een weg die al evenmin vrij is van risico's, maar wie het slim speelt kan het ver schoppen. De bedrieger hoopt Iets voor Niets te krijgen door in te spelen op hetzelfde verlangen van allen die hun hoop gesteld hadden op het perpetuum m o bile. Bessier was het die op de twaalfde november 1717 zich in het slot van de graaf bevond. Hij was het die met behulp van 'waterdichte' experimenten zijn publiek wist te overtuigen van de echtheid van zijn perpetuum mobile. De aanwezige Leidse fysicus 's Gravesande schreef zelfs een brief aan Isaac Newton waarin hij zijn bewondering uitte over dat eeuwig draaiende wiel. De man die deze bewondering wist af te dwingen, stond niet bekend als Karl Elias Bessier. Dat was een naam zonder klank of betekenis waarmee je de poorten van adellijke kastelen niet zou kunnen openen. Hij liet zich - heel chic en mysterieus - Orffyreus noemen. Het bedrog kwam aan het licht toen het dienstmeisje van Orffyreus doorsloeg. De broer van Orffyreus en dat meisje bleken de geheime energiebron te zijn die het wiel draaiende hield. H o e ze dat in het kasteel klaarspeelden is nooit helemaal duidelijk geworden; vermoedelijk hielden ze in een aangrenzend karaertje het rad in beweging. Een zware fysieke belasting maar ook een enorme psychische druk. De broer en het meisje hadden een eed afgelegd over het geheim van het perpetuum mobile met niemand te spreken. Maar de broer kreeg na verloop van tijd genoeg van het werk en deserteerde. Het meisje kon de last van het in haar eentje

L

D

moeten dragen van het geheim niet meer aan. In de achttiende eeuw werd een felle strijd gevoerd over de mogelijkheid van een perpetuum mobile. Geestelijken en alchimisten stonden er sympathiek tegenover: toonde het perpetuum mobile niet het bestaan van het Wonder aan? In onze samenleving zijn nu eenmaal bovennatuurlijke krachten werkzaam en schieten causale verklaringen tekort. Vanuit het Niets kan wel degelijk een Iets ontstaan. Daartegenover stelden geleerden dat het perpetuum mobile volstrekt ondenkbaar is. Een apparaat kan niet eeuwig blijven draaien. De energie wordt verspild doordat het apparaat in aanraking komt met allerlei vormen van weerstand. O p het einde van de achttiende eeuw werd een machine gebouwd die iets weg had van een perpetuum mobile: de stoommachine. Het was een machine die de beweging m o gehjk maakte en de mens een hoeveelheid fysieke arbeid uit handen nam. De machine is gebaseerd op de realistische notie dat wie energie wil genereren er ook energie in moet stoppen. Niettemin was de stoommachine in die tijd nog vrij gebrekkig. Heel anders dan bijvoorbeeld hedendaagse ruimteschepen die aangedreven worden door nucleaire energie. Een nagenoeg onbeperkte bewegingsvrijheid met behulp van een nagenoeg onbeperkte energiebron. De achterliggende gedachte van het perpetuum mobile, een leven zonder gebrek, lijkt alsnog gerealiseerd. Ware het niet dat de produktie van kernenergie toch een paar probleempjes met zich meebrengt. En wat is de zin van je onbeperkt door de ruimte te bewegen, als er 'daarginds' weinig tot niets te beleven valt? Orffyreus heeft van zulke ontwikkelingen alleen maar kunnen dromen. Het perpetuum mobile had hem kortstondig iets opgeleverd. Van Niets was hij Iets - een beroemd man - geworden. In zijn laatste levensjaren verdween de roem v/eer snel. Orffyreus heette weer gewoon Bessier. Het rad was een volledige slag gedraaid en tot stilstand gekomen. De kringloop was voltooid.

v u MAGAZINE JANUARI 1993

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen