VU Magazine 1996 - pagina 351

Doen we het via de 'hogere rede', dan trachten we scenario's op te stellen en maken we kosten-en-batenanalyses. Maar dat is allemaal niet eenvoudig: als we de nieuwe klant binnenhalen, kan dat mogelijk direct, maar ook misschien pas op den duur winst opleveren. We weten echter niet hoe groot die winst zal zijn, dus zullen we de opbrengst moeten afwegen tegen het verlies, óók het verlies van onze vriend. Omdat dit verlies met de tijd zal slijten, moeten we ook een inschatting maken van deze 'waardevermindering'. Een probleem is voorts dat we ongelijksoortige uitkomsten met elkaar moeten vergelijken. Dus gaan we op zoek naar een grootste gemene deler. Deze berekening zal echter voor een groot deel afhangen van steeds weer nieuwe denkbeeldige scenario's en commentaren op deze scenario's, om daarmee telkens weer logische conclusies te kunnen trekken. Impulsie Zo zullen we al gauw een dag bezig zijn met beslissen. Het is bovendien mogelijk dat we helemaal nooit tot een besluit komen, omdat onze aandacht en ons geheugen tekort zullen schieten om alle 'data' vast te houden. Niettemin nemen we in zulke gevallen meestal al binnen een paar minuten een beslissing, of we slapen er nog een nachtje over. Dus, zegt Damasio, spelen andere zaken in het beslissingsproces een rol. Daarbij is vooral het somatisch stempel belangrijk; dat heeft tot taak de eindeloze vertakkingen van de beslisboom binnen de perken te houden. Dit somatische stempel wordt gevormd door lichamelijke sensaties en gevoelens (aangename of onaangename) die het beslissingsproces begeleiden. Het verstand wordt omgeven en beïnvloed door gevoelens. Daardoor worden sommige vertakkingen van het dilemma al op voorhand uitgesloten. Door somatische stempels wordt de veelheid aan alternatieven al op voorhand tot hanteerbare proporties teruggebracht. Deze inperking vergroot de nauwkeurigheid en de doeltreffendheid van de besluitvorming. Gebrek aan

inperking, daarentegen, maakt het doorhakken van knopen des te moeilijker. Rest de vraag hoe een en ander in z'n werk gaat. In wezen gaat het bij het somatische stempel om een soort heen-en-weer-verkeer tussen het lichaam en de hersenen. Eenvoudig voorgesteld: het proces begint met een bewuste, weloverwogen opinie over iets of iemand. Die opinie veroorzaakt een emotie. De emotie word vervolgens letterlijk aan den lijve ervaren. Het lichaam seint die ervaring weer naar de hersenen terug, hetzij in de vorm van een 'waarschuwing', hetzij in de vorm van een 'bevestiging'. Deze wisselwerking komt de effectiviteit van de ratio zeer ten goede. Deze wisselwerking raakt gestoord bij mensen met letsel in het prefrontale gebied. Dienen ze een besluit te nemen, dan moeten ze dat doen zonder de begeleidende gevoelswaarden, die, zoals gezegd, ook een waarschuwende functie hebben. En daardoor raken ze prompt in moeilijkheden. Behalve op patiënten met prefrontaal letsel, wijst Damasio ook op het gedrag van de sociopaat; hij lijkt evenmin waarschuwingen van het somatisch stempel te ontvangen, waardoor hij zonder een spier te vertrekken gruwelijke misdaden kan plegen. Maar daarvan wordt hij op den duur zélf het slachtoffer. Hij doet als gevolg van zijn 'gevoelloosheid' dingen die ook nadelig voor hemzelf zijn, waardoor je zijn gedrag in zekere zin irrationeel kan noemen. Damasio is dan ook van mening dat het de verwevenheid van verstand en emoties is die tot rationeel gedrag leidt. Bij de borderlinepatiënt lijkt het tegenovergestelde het geval: deze wordt dermate 'gestuurd' door zijn emoties dat het erop lijkt dat het somatische stempel te hevig werkt. Beslissingen worden daardoor te snel genomen; er vindt helemaal geen overweging meer plaats. Met als gevolg: impulsief gedrag. Damasio's 'somatische stempel' is een theorie die, als gezegd, de computermetafoor onderuit haalt. De cognitieve

wetenschap redeneert immers het 'gevoel' weg en daarmee eigenlijk ook het lichaam als beïnvloedende factor bij het nemen van een beslissing. Het is veelzeggend dat Dennett, waar hij het heel even heeft over lijden en plezier hebben (want hij kan er natuurlijk niet helemaal omheen), dit als een louter cognitief proces beschouwt. Zou Dennett nu gelijk hebben - we hebben een zuiver als een computer werkend brein - en we zien ons voor een dilemma geplaatst, dan is er m beginsel geen enkele reden te bedenken waarom dit proces van steeds weer nieuwe vertakkingen uit zichzelf zou stoppen. Een computerachtig brein zou automatisch alle mogelijkheden doorberekenen, zoals een 'echte' computer ook daadwerkelijk doet. Maar dat is niet wat er bij de mens gebeurt. De mens maakt al veel sneller een keuze, daarbij 'luisterend' naar zijn gevoelens. Nu zou het in theorie natuurlijk mogelijk kunnen zijn dat een computationeel brein die gevoelens eenvoudigweg 'meeberekent' en naar het lichaam terugzendt. Maar ook in dat geval is die wisselwerking tussen brein en lichaam essentieel. Het is niet mogelijk die twee te ontkoppelen. Niettemin beweren veel cognitieve wetenschappers dat een dergelijk losgekoppeld brem wèl een normale geest zal hebben. Maar daarmee gaan ze volkomen voorbij aan de evidente ondeelbaarheid van hersenen en lichaam. Voor de goede orde: ook Damasio is van mening dat een menselijk wezen uiteindelijk een machine is. Het is volgens hem alleen geen computer, maar een neuro/biochemische machine, ondeelbaar in zijn samenstellende delen. De cognitieve wetenschap moet, in de ogen van Damasio, eens ophouden met de verdonkeremaning van de rol van het lichaam.

WCS JULI - AUGUSTUS I996

6/

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen