Een handvol filosofen - pagina 272

268 V C Filosofen van de historische vakken

een rede uit, getiteld Dialektiek der verlichting, een titel die verwees naar het ge-

lijknamige boek van de neomarxistische filosofen Max H o r k h e i m e r en T h e o d o r

W. A d o r n o van de Frankfurter Schule, dat in 1947 was verschenen. H o r k h e i m e r en

A d o r n o zagen zich geconfronteerd met het feit dat in de twintigste-eeuwse wester-

se samenleving niet alleen fascisme en dictatuur kansen hadden gekregen, maar ook

processen van technologische integratie waren ontstaan die tot politieke en econo-

mische machtsvorming hadden geleid, waardoor allerlei vormen van o n d e r d r u k -

king, verblinding en bedrog om zich heen konden grijpen. In deze cultuursituatie

bleken redelijkheid, vrijheid en mondigheid, de uitgangspunten van de verlichting

waarop velen in de westerse wereld graag teruggrepen, in h u n tegendeel om te slaan.

D e verlichting had in de loop der eeuwen niet gebracht wat zij had beloofd. Ja, zij

dreigde haar idealen te liquideren.'*

Een klemmende vraag voor de Frankfurter neomarxisten was hoe in een wereld van

totale onderdrukking nog een theorie van kritische ontmaskering en een praktijk van

maatschappelijke bevrijding mogelijk konden zijn. In hun filosofische reflectie op

deze vraag bleken de Frankfurter filosofen steeds pessimistischer te worden. Zij be-

schouwden de kapitalistische en communistische samenlevingen als bondgenoten in

het kwaad. Vervolgens onderkenden zij dat de historische wortels van dat kwaad la-

gen in de uitgangspunten van de verlichting: autonome redelijkheid, vrijheid en

mondigheid. Ondanks deze erkenning konden zij zich echter niet losmaken van de

verlichting en haar dialectische ontwikkeling."

Klapwijk maakte er geen geheim van dat hij de Frankfurters niet alleen bewonder-

de omdat zij de kapitalistische en communistische samenlevingen onder kritiek had-

den gesteld, maar vooral omdat zij met hun filosofische analyses waren doorgedron-

gen tot de historische en principiële uitgangpunten van de nood waarin deze

samenlevingen verkeerden, namelijk de ideeën van de verlichting. Hij deelde hun

mening dat de verlichting tot in het heden van grote betekenis was, al had hij ook niet

onbelangrijke bedenkingen. Zijn bedenkingen hadden betrekking op de vraag of heel

het moderne cultuurleven logisch of filosofisch kon worden herleid tot het historisch

uitgangspunt van de verlichting. Was de beoordeling van de neomarxistische filoso-

fen van de moderne cultuur als een resultaat van de immanente ontplooiing en uitge-

sponnen dialectiek van de verlichting niet zelf een uiting van totalitair denken?

Klapwijk noemde die uitgesponnen dialectiek van de verlichting een geschiedfilo-

sofische en zelfs een geschiedmetafysische constructie die niet te bewijzen was."" Al

achtte hij deze dialectiek als totaalconstructie speculatief, niet speculatief maar reëel

was volgens hem het geloof in de dialectiek dat bij de Frankfurters onmiskenbaar

aanwezig was, zonder dat zijzelf deze geloofshouding onderkenden. Hun denken

over de dialectiek was zozeer een vanzelfsprekend dogma dat het mythische trekken

vertoonde.

Klapwijk erkende dat het marxistisch geloof in de dialectiek van de geschiedenis

bergen kon verzetten en had verzet. Het was echter ook een geloof dat tot het ergste

in staat was gebleken en kon omslaan in wantrouwen en wanhoop omtrent zijn eigen

toekomst. Tegenover dat mythisch geloof stelde hij het 'messiaanse licht' dat - rich-

58 Klapwijk, Dialektiek der verlichting, p 4. Een Engelstalige editie van Klapwijks rede verscheen onder de

titel Dialectic of Enlightenment: Critical Theory and the Messianic Light (Eugene, Oregon, 2010}.

59 Klapwijk, Dialektiek der verlichting, p. 8.

60 Klapwijk, Dialektiek der verlichting, p. 108.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen