In de school der wijsbegeerte.

2. Krachteloios spel.

Met de énkele karakteriseering, dat we leven in „den boozen.dag", zijn we echter niet klaar, ledere tijd houdt in zidh een gave Gods, en is een passend deel in de harmonie der wereldgeschiedenis.

Kinderen des tijds te zijn, in den zin niet alleen van kenners, . maar ook van liefhebbers, des tijds, IS geen zonde, mlaar plicht.

Beets zegf in een (akelig hotsend) rijmpje:

Wilt ge ooit iets goeds beginnen. Uw tij'd m'oet gijl beminnen, Uw tijd, — een andren hebt gij niet.

De vorige is verdwenen. De aanstaande niet verschenen. Bemin hetgeen gij vóór u ziet.

Ziehier een stukje levensbeschouwing, geboren uit een levenslust, die niet in tegenspraak behoeft te zijn met de belijdenis van het vreemdehngsch^p op aarde.

Het is des christens levenskunst, ook in den boozen dag de glinsteringen van het veelsoortig licht der wijd verbreide genade Gods te zien.

En de wijsbegeerte is ook een licht.

De wijsbegeerte heeft haar eigen waar-de als wetenschap (in zekeren zin wetenschap óm de wetenschap); ze heeft waarde als strijdmiddel tegen het ongeloof, en ials instrument tot opbouw van den geloof stempel; maar ook kan zij dienen als waardemeter tot bepaling van de geestelijke kracht, tot meting van het geestelijk peil, eener eeuw.

In den oorlogstijd schreef Wilhelm Wundt, de man der volkszielkhnde, een geestig boekje: „Die Nationen und ihre Philosophie („de Naties en hun wijsbegeerte"), waarin hij h'et karakter der drie groote cultuurvolken, Franktijk, Engeland en Duitschland, in hun hedendaagsch tijdperk van ontwildceling, beschrijft in verband met de wijsgeerige stelsels, die zij hebben uitgedacht.

Inderdaad, in de wijsbegeerte spint de volksziel het kunstig, ragfijn, weefsel van haar diep verborgen stemmingen, geeft zij uiting aan haar gansch eigensoortig verstandelijk en gemoedelij'k leven.

En wat van de enkele volksziel waar is, geldt ook van de menschziel in een zek'ere periode van de wereldgeschiedenis.

Men kan het hart van den „tijd" voelen kloppen, men kan het spiegelbeeld van een eeuw aanschouwen, in de wijsbegeerte, als zijnde de vrije, directe en eerlijke (wijl belangelooze) weergave van de innerlijke gedachten.

Naar den eersten indruk geoordeeld, geeft het wijsgeerig portret van de hedendaag'sche menschziel geen oorzaak tot vleiende bewondering.

Er was een tijd, dat tnen in de wijsbegeerte zag een stoutmoedigen opmarsch naar het verre land der bloeiende waarheid.

Men zag de waarheid als een koninkrijk, waar de grootvorsten als Kant en Hegel regeerden over onderdanen, die zich blijmoiedig hun geesteskinderen noemden.

Men vierde, — oni 'met Roland Holst te spreken, — „bet feest der gedachte", waar men dronk' uit overvloeiende bekers:

Het schijnt tihans, dat de schoone dagen van Aranjuez (buitenverblijf-paradijsje in Spanje) voorbij zijn.

Indien er nog gesproken k'an worden van een feest der gedachte, dan begint het te gelijken op eeii feest, dat naar het einde loopt, waar de gasten tegelijk staan te toosten, en de jubilaris zoek is.

Vóór jaren reeds sprak; Paulsen in zijn prachtige inleiding tot de wijsbegeertei) van een Babylonisch'e spraakver warring op het terrein der filosofie, daar iedere profpet er op uit is zijn eigen systeem te geven.

Vorlander, in zijn .haii'c|bpekje voor de geschiedenis der wijsbegeerte, - pordeelt juist het tegenovergestelde en richt aan de-haoderne denkers het verwijt van onzelfstandigheid. Hij jammert, dat de idealistische wijsbegeerte een repetitie-cursus doormaakt van Kant naar Hegel. De groote marmen van onzen tijd: Eucken, Windelband, enz., zijn eigenlijk niet meer dan „hervormers" van de grandiose, oude systemen. Ze zijn allemaal neo-neo: (vernieuwde): Neo-Kantianen, NeO'-Fichtianen, , Neo-Schellingianen of Neo-Hegelianen.

Voorwaar een sombere stemming, die, tenminste voor Duitschland, wel eenigszins gewettigd is.

Schijnbaar spreken oordeelaars als Paulsen en Vorlander elkander vierkant tegen, maar in werkelijkheid hebben ze beiden gelijk. Gebrek aan gemeenschap gaat gewoonlijk giepaard met gebrek aan oorspronkelijkheid.

Onze tijd (de laatste halve eeuw) is zwellend vol van gedachten, maar arm aan groote, superieure, wijsgeeren, die wezenlijk tijdperk vormen in de wereldgeschiedenis, zoodat alle volgende geslachten met hen rekenen en op hen voortbouwen moeten.

Windelband, zelf een der ultstefcendste onder de modernen, eindigt zijn geschiedenis der wijsbegeerte: „De herfst en de winter hebben hun intocht gedaan in de Duitsche filosofie. Aan den verren horizon der herinnering verschijnt het beeld van den gouden datg, waarin • bij ons, als in Griekenland, de waarheid in het licht der schoonheid' straalde".

En is het buiten Duitschland, — dat zich ééns trotsch „het vaderland der wijsbegeerte" noemde, — beter?

Wie zijn daar de „leiders der mensohheid", de helden der gedachte ?

In de Angelsalcsische wereld is de gróóte man James, wiens systeem genoemid wordt h'et pluralis^ me (de leer der véélheid), omdat hier in beginsel losgelaten is de gedachte, dat de wereld uit één wortelwaarheid zou kunnen worden verklaard. Van logische eenheid of logischen opbouw wil James niet weten. Hij is er bang voor. Want wijsbiegeerte is, volgens hem, meer een kwestie van visie (kijk hebben op de dingen) dan van logica. Niet de bewijzen, maar , alleen de feiten interesseeren heni. Hij erkent niet verder te willen gaan dan tot de betrekkelijke waarheid.

Onder de FranscJien schittert de leyendig-mooie ster van Bergson, wien oiok, eigenlij'k' niet de waarheid, maar het leven alles is. Dit leven benadert men niet door het te ontleden met h'et verstand, ol het vast te leggen in denk'wetten, maar door er zich m; ee te vereenzelvigen, door het leven méé te leven in zijn onbegrijpelijke, wonderlijke, scheppende ontwikkeling.

Ook 'hier dus feitelijk een getuigenis van denkarmoede, van geestes-machteloosheid.

En Nederland?

Wij khnnen Bolland laten rusten, omdat hij in zijn optreden de levende bevestiging was van Vorlander's oordeel. Bolland was de geniale apostel van Hegel. Dien hij dan ook, in ergerlijke profanie, zijn „Heiland" noemde.

Méér dan Bolland is daarom voor Nederland een nieuwe leider der gedachte H ij m a n s geweest, de uitvinder, tenminste de Vertolker, van het psychisch taonismie, dat is 'die leer van het geestelijk-ziellijk éénheidsbestaan der wereld. Volgens Hijmans hebben alleen werkelijke waarde de z.g. bewustzijnsverschijnselen des menschen, die het eigenlijke wereld-ik vormen. Of achter deze verschijnselen nog een andere wereld ligt, een hoogere werkelijldheid (dus ook een levend God), laat hij in het midden. Ook hier dus geen grootsche wereldbeschouwing; geen machtig grijpen naar het geheim, dat (om met Schopenhauer te spreken) „achter de wereld steekt"; geen trotsohe opbouw aan een wijsgeerigen tempel, die rust belooft aan zoekende zielen.

Wij ontkennen niet, dat bij de drie laatstgenoemde mode-filasofen brillanten van oorspronkelijke gedachten fonkelen. Er is, vooral in de wijze van voorstelling, bij deze mannen iets, dat weldadig ontroert. In tegenstelling met de „groote meesters", die als profeten hun stelsel predikten (ja, werkelijk, het was dikwijls pree ken), omdat zij het beschouwden als een vervangmiddel van, de christelijke religie, durven de modernen him betreldcelijke machteloosheid erkennen. Ze geven een wettige plaats aan het onbegrijpelijke. Zij eerbiedigen het mysterie. Zij zien er 'feitelijk van af. de wereld te vangen in een keurig sluitend denksysteem. Zij hebben den moed, tegenover de pedante natuurwetenschap, weer te spreken van toeval en wonder.

Maar ter andere zijde moet óók getuigd, dat, door het optreden van de „modernen", wegens het gemis van één regeerend grootvorst der gedachte, de chaos nog erger geworden is. De zoekers naar waarheid zijn als verstrooide kudden, schapen zonder herder, , meer dan ooit een gemakkelijke buit Van den leugen-wolf.

Want, hoewel de nieuwe wijsbegeerte een heugelijke reactie tegen de ijzig mechanische en doodig materialistische wereldbeschouwing van een vroeger tijdperk beteekenl: , is zij door haar geestelijk religieuse schijnschoonheid veel gevaarlijker tof verstrikldng, en verstikking.

In het stelsel der z.g: stofvergoding bleef er dikwijls nog over een honger-van-onbevredigd-zijn naar geheiimenis en religie.

In de nieuwe wijsbegeerte heeft de liefde voor het verborgene, de lust tot h'et wonder, weer doelwit gekregen.

Mjaar, aan de eeuwigheidswaarhéid der christelijke religie getoetst, is degeestelijke wijsbegeerte van dezen tijd niet minder „aardseh uit de aarde", dan het beste der natuur-wetenschappelijke stelsels. Het groote Ik, waarin pns ik rust moet vinden, woont niet aan gene, maar p^an deze zijde van de waarneembare yerschijnselen.

Wat Meyer oordeelde in zijn „Godsdienstig gehalte in de nieuwe letterkimde" over de jongste literatuur: Een krachteloos spel van schemer zieke zielen, is ook op 'de nieuwere wijsbegeerte toepasselijk.

En het , algemeene oordeel, dat Dr Hepp in zijn injaugürale rede over onzen tijd uitsprak: Het groote kenmerk v^ onzen tijd is, dat hij geen kenmerk heeft, — zou men geneigd zijn vooral hier te laten gelden.

1) Om niet noodeloos te venuoeien, zal ik afzien van het precies thuisbrengen der citaten. Aan het slot van deze artikelenreeks hoop ik, voor de liefhebbers, een bronnenlijst te geven.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen