VU Magazine 1977 - pagina 282

llZI im^saaiK 16

Dr. Roelf Haan:

De natuur als naaste Nog steeds wordt de „onderwerping" van de natuur als een bij uitstek christehjke taak gezien. Anderen wijzen erop hoe de „christelijke" beschaving tenslotte tot een wereldwijde natuurramp is geworden die nu kwaadschiks zijn grenzen zal gaan stellen aan de puriteinse werkwoede. Er zijn twee wijzen waarop de „Club van Rome"-problematiek in principe kan worden benaderd. De eerste houdt in dat de schuld wordt verschoven naar die maker van de wereld die in mythische tijden de eeuwige schaarsteproblematiek in het menselijk bestaan heeft ingebouwd. De economische wetenschap voelt zich meldit al als een vis in het water; nimmer was zij noodzakelijker dan nu. Hoe meer schaarste, hoe groter de noodzaak van „economische groei". Datdie „groei" juist de schaarste veroorzaakte, wordt door deze wetenschapsoptimisten niet als een principieel probleem gezien. We kunnen, zeggen ze, dezelfde aanpak als die van gister handhaven; het gaat er slechts om dat het computermodel wordt uiti>ebreid met de nieuwe gegevens. Er is ook een andere benadering mogelijk. Deze ziet het schaarstevraagstuk als een probleem dat in de menselijke historie is ontstaan, met name door toedoen van het kapitalisme. Het kapitalisme is - ook in de gedaante die zich .,socialistisch" of ,,communistisch" noemt-ten enenmale ongeschikt om in de strijd met de natuur de vrede te brengen. Het lééft immers van de schaarste; zonder schaarste geen winst. Het ,,economisch probleem" is wel een probleem, maar de oplossing daarvan zou m'ónr stagnatie brengen. Daarom heeft het kapitalisme het economisch aspect van de samenleving benoemd naar zijn eigen beeld en gelijkenis , zodat het zichzelf projecteert en bevestigt. Triomfantelijk wijst het op de werkloosheid en de armoede in de „derde wereld" om te bewijzen dat er nog veel meer moet worden geproduceerd. De puriteinen, klaagt Weber, wilden beroeps-arbeiders zijn; maar de

V,

geesten die zij opriepen hebben gemaakt dat wij het moeten zijn. Net zo lang - tot de natuur wraak neemt. Want wat in de traditionele formulering van de ,,cultuuropdracht" over het hoofd wordt gezien, is dat de tweedeling ,,mens" tegenover ,,natuur" reeds misleidend is. De mens is natuur. ,,Adama" betekent modder, aarde. Het is geen wonder dat de heerszucht ten aanzien van de natuur zich eveneens tegen de medemens keert; dat plundering van de natuur hand in hand gaat met plundering van de naaste; ja zelfs dat alleen maar via de onderdrukking van de andere mens van de natuur een lust- en machtsobject kan worden gemaakt, zoals eveneens van de onderdrukte zelf. Onderdrukking en egoisme vormen het eindstation van de menselijke vervreemding van zijn bestemming. De bijbelse uitdrukking hiervoor is: ,,andere goden" hebben voor het aangezicht van de Ene rechtvaardige; afgodendienst. Dat betekent verlies van de Bondgenoot, vervreemding van alles wat de hof van Eden te bieden had; de broedermoord; en bezitneming van de aardbodem. De verwoesting van de samenleving en de uiteindelijke destructie van de natuur hebben dezelfde religieuze wortel. Daarom zal een individualistische economische wetenschap (en een andere hebben we in wezen niet naast de marxistische) nooit fundamenteel in de goede richting kunnen wijzen. Evenmin als een individualistisch theologie trouwens. En die zit er diep in. Vele bijbelse woorden zijn in deze individualistische richting vervlakt, of beter gezegd: van hun betekenis ontdaan. Het Nederiands Bijbelgenootschap gebruikt voor .,samenlevings-opbouw" het ongelukkige woord ,,stichting" (de liefde ,,sticht", wie profeteert,,sticht" etc.) alsof het ging om het ons bekende ..stichtelijke" woord dat zo gauw als stichtelijke ,,praatje" door de mand valt. Het gaat Paulus voortdurend als hij deze uitdrukking gebruikt om be-

strijding van individualisme, met name van vróóm individualisme in de gemeente (lezers die dit niet vertrouwen kunnen het nazien in Pop, Bijhelse woorden, p. 403-4). Om met de woorden van de econoom/historicus Tawney te spreken: de kerk is samenleving of zij is niets. En in Nederland werd 4(X) jaar geleden de wens ,,dat ik toch vroom mag blijven'' gezien als een zaak van ,,tirannie verdrijven". Adam Smith zag het verband tussen beslag op natuuriijke hulpbronnen en onderdrukking maar hij formuleerde het op zijn manier: ,,In de beschaafde maatschappij is het alleen bij de laagste bevolkingsklassen dat de ontoereikendheid der bestaansmiddelen beperkingen oplegt aan de verdere uitbreiding van het menselijke ras", zo luidde zijn cynische waarneming. Dit is de grote Vooruitgang. Vroeger- zo projecteert Smith zijn kapitalistische scheppingsleer terug in de geschiedenis - had immers iedereen gebrek; nu alleen de armen. De latijnsamerikaanse kritische economen- dat zijn diegenen die in de kort geleden zo wel voorziene boekhandels van Buenos Aires nu tot volkomen zwijgen zijn gebracht - hebben dit beschavingsproces aan de kaak gesteld als het toppunt van de ontmenselijking van het kapitalistisch systeem: in de moderne tijd functioneren opzettelijke geboorte-beperkings-campagnes als de eugenetica-methode van de maatschappelijke elites. Inderdaad: als opvoering van de ,,productie per hoofd" het doel is, dan is vermeerdering van de productie even effectief (en kosten/baten analyses ,,tonen" zelfs ,,aan ' minder effectief) als beperking van het aantal hoofden- zij het ookdie hoofden die nu niet bepaald het grootste belang op de hulpbronnen legden - . De Nederlandse Nieuwe Vertaling toont nog een puriteinse trek. Zij wil werken tot in de hof van Eden toe. In Genesis 2 gebruikt zij het woord ,,bewerken" waar vroeger ,,bouwen" (al gauw aangepast tot ,,bebouwen") had gestaan, en waar Buber spreekt van ,,bedienen". Het is een boeiend gegeven, dat de oorspronkelijke sabbath in wezen de bedoeling heeft gehad waarschuwing te zijn tegen de schending van de natuur. ,,Arbeid in het Oude Testament wil zeggen: opbouwend dan wel verstorend inwerken op de natuur. De psycho-analytische benadering van de oude Semitische mythologie heeft hierin de /«cei7-verhouding gezien. Eén dag per week gold in bijzondere mate: ,,handen af". Een dag van eerbied voor de Schepper ende schepping; voor de os en de ezel; voor de mens.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen