VU Magazine 1985 - pagina 240

anders, maar wel minder spectaculair zou zijn verlopen. Al met al, zo benadrukt prof. Hess, op eigen kracht was het nationaal-socialisme nooit aan de macht gekomen. Per slot van rekening behaalde de NSDAP ook in 1933, het jaar waarop Hitler definitief de macht kreeg, niet meer dan 37 procent van de stemmen. Zonder hulp van met name oudrechts, de vermolmde maar nog heersende top van industriëlen, grootgrondbezitters en andere machtige groeperingen, had zelfs Hitler 't niet gered. Een bevestiging dat het juist dit samengaan van alle genoemde elementen is geweest die deze, uiteindelijk catastrofale, ontwikkeling veroorzaakte. Antagonisme De uitkomst was het nationaal-socialisme 'Hitler-style'; een merkwaardige ideologische mengvorm van vooral 'anti-ismen'; anti-liberalisme, anti-individualisme, anti-'democratisme', anti-socialisme, anti-communisme; kortom, een nazisme dat vooral een reactie was op de verworvenheden van de Franse revolutie en dat dan bovendien gecombineerd met een sterk antichristelijke houding, ondanks de veelvuldig met de mond beleden christelijke waarden die men zei te willen beschermen tegen het oprukkend bolsjewisme. Ook in dat opzicht huldigde men een machiavellistische optiek: het doel heiligt de middelen, ook leugen en bedrog. Maar de nationaal-socialistische ideologie omvatte meer. Een extreem nationalisme dat, samen met de supprematie van het blanke ras, diende om het geknakte zelfrespect van het Duitse volk weer in opwaartse richting te stuwen. Daartoe behoorde bij voorbeeld ook een extreem antagonisme: men duldde geen andere beweging naast zich. Het rigide zwart/ witdenken bleek werkzamer: wie niet voor ons is, is tegen ons. Een totalitaire visie die weer gepaard ging met een extreme agressiviteit die zowel naar binnen als naar buiten was gericht en waarvoor opgepoetste waarden als 'heldhaftigheid' en 'manmoedigheid' en de verheerlijking van geweld als dekmantel dienden. Het groeide uit tot een buitensporige overwaardering van het militarisme en tot het voortdurend benadrukken van de tegenstelling tussen militairenturger. Het einddoel van deze ideologie was al even totalitair: een sterke staat waarin volstrekte eenheid wordt afgedwongen door één oppermachtige leider: der Führer ist das Recht. Prof. Hess constateerde een belangrijk verschil in de aantrekkingskracht

198

van de NSDAP bij katholieken en protestanten. Katholieken vormden slechts een derde deel der bevolking. Gezien deze minderheidspositie, die ze ook in sociaal-economisch opzicht innamen, zou men verwachten dat ook deze groepering van maatschappelijk 'miskenden' zich achter de 'Führer' schaarden. Het aantal katholieken dat zich tot de NSDAP bekende bleef, tot 1933, echter opvallend gering. En dat zal niet in de laatste plaats veroorzaakt zijn door het feit dat het lidmaatschap van die partij door de kerk zonder meer met ex-communicatie werd bestraft. Nadat Hitler in 1933 aan de macht was gekomen werd die kerkelijke blokkade voor katholieken weggenomen. Dat grote delen van de protestanten — in Duitsland zijn dat met name Lutheranen en Deutsch Evangelischen — een veel geringere weerstand tegen de NSDAP ondervonden, kan goeddeels verklaard worden uit het gegeven dat het protestantisme in Duitsland nog min of meer staatsgodsdienst was (men kende er geen scheiding van kerk en staat. Misschien dat juist daardoor de protestanten in Duitsland niet of nauwelijks 'verzuild' waren, in tegenstelling tot de katholieken die dat als minderheid wel waren, net als hun Nederlandse geloofsgenoten die hun leven van wieg tot graf leefden binnen de veilige ommuring van de eigen 'zuilorganisaties'. Hess karakteriseert bovendien de Duitse protestantse kerken uit die tijd als typische "burgerlijke middenstandskerken", die geen antwoord wisten op de sociale vragen van dat moment. Ze steunden voordien het 'ancien régime' en wisten na instorting ervan niet welke weg in te slaan. Zo kon het gebeuren dat in het noordelijke Sleeswijk-Holstein de dominees vooraan gingen in de NSDAP-gelederen.

NSB In aansluiting op de rol van de godsdienst bij de opkomst van het nationaal-socialisme in Duitsland, zou de vraag interessant zijn welke die rol was in de Nederlandse variant daarvan, zoals belichaamd in de NSB. Prof. Hess kwam in Den Haag aan die vraag niet toe. Maar het lijkt, gezien de geringe aantrekkingskracht die de NSDAP tot '33 op de Duitse katholieken uitoefende, niet ondenkbaar dat de bijna totale verzuildheid van de toenmalige Nederlandse samenleving van essentieel belang is geweest. Hoe men ook over die meestal misprijzend bejegende verzuiling moge denken, men bleef in het sterk gesegmenteerde Nederland, al dan niet gedwongen maar door dik en door dun trouw aan de eigen levensbeschouwelijke organisaties. En datgold zékerde keus van een politieke partij. Daar zou dus wel eens de oorzaak kunnen liggen voor het feit dat, na het kortstondig succesje, Anton Musserts NSB, bespot en gehoond, nog vóór de oorlog als een nachtkaars uitging. Wie overigens geïnteresseerd is in het merkwaardige en navrante ontwikkelingsproces van het Nederlandse nationaal-socialisme, dat zeker in aanvang, op belangrijke punten afweek van de Duitse 'moeder-ideologie', heeft nu de beschikking over twee uitstekende boeken dit dit tot nu toe vrijwel onontgonnen gebied op leesbare wijze openleggen: Jan Meyer's 'Mussert; een politiek leven' (Arbeiderspers) en het bij Van Holkema en Warendorf uitgegeven dossier 'De zwarte kameraden; een geïllustreerde geschiedenis van de NSB'. Het kennisnemen van die boeken lijkt zonder meer een must voor degenen die het nut van het omzien wel degelijk inzien. Juist met het oog op de toekomst...n

VUSA — themadag 'Omgang met God' In samenwerking met de Theologische Faculteit van de VU organiseert het VUSAcentrum op zaterdag 11 mei a.s. een landelijke dag met als thema:

Geloofsbeleving in deze tijd Het programma ziet er als volgt uit: •"Opening en 2 inleidingen van :.. Prof. dr. J. Veenhof, Hoogleraar Dogmatiek. muzikaal intermezzo Mevr. Ch. Gabler-KaindI, Theologe 's Middags een programma rond 'lezen, bidden en zingen' m.m.v. Ds. S. A. Boonstra, bijbelgebruik. Drs. N. A. Schuman, gebedsteksten, mevr. Riëtte Beurmanjer, dans en mevr. Marijke Bleij, zang. Plaats: Hoofdgebouw van de Vrije Universiteit, De Boelelaan 1105, Amsterdam Kosten: ƒ 10,-(lunch inbegrepen) bij aankomst te voldoen. Aanmelding: telefonisch of schriftelijk aan Bureau Vereniging, postbus 7161,1007 MC Amsterdam Telefoon (020)5 48 36 92 of 5 48 26 78.

VU-Magazine14(1985)5mei1985

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen