VU Magazine 1995 - pagina 364

OSCAMOFMAN

Lange tijd werd het libretto van Mozarts opeilDie Zauberflöte' als een nogal zwak verhaaltje beschouwd. Het leek alsof er delen van verschiMe sprookjes domweg aan elkaar waren geplakt. Uit recent onderzoek blijkt echter dat deze opeiis opgebouwd rond de oeroude symboliek van de alchemie en in feite een breekpt vormt in de Europese cultuur.

M O Z A R T S MUZKALE A L C H E M I E

D

e muziek en de decors zijn mooi, maar de rest is een ongelofelijke farce." Zo luidde het scherpe oordeel dat de Oostenrijkse graaf Zinzendorf op 6 november 1791 in zijn agenda noteerde na het zien van Mozarts opera 'Die Zauberflöte', die toen net in première was gegaan. En daarmee vertolkte hij waarschijnlijk het algemene oordeel over het nieuwste produkt van de componist. De muziek kon iedereen bekoren, maar het libretto was, ook volgens de meeste recensenten, van erbarmelijke kwaliteit. De hoofdfiguren deden een heleboel onbegrijpelijke dingen in een schijnbaar willekeurige volgorde. Het ergste was wel de later berucht geworden 'breuk' in het libretto. Personen die in het eerste deel van de opera vriendelijk en toverachtig zijn, verschijnen in het tweede deel als radicaal andere figuren: wraalczuchtig en gewelddadig. Samenhang lijkt nauwelijks aanwezig. Velen houden het erop dat Mozart en zijn librettist Emanuel Schikanedei niet goed hebben nagedacht en gewoon in haast een verhaaltje in elkaar hebben geflanst. Dat ging zelfs zover dat de regisseur bij de opvoering van Die Zauberflöte vaak de volgorde van het verhaal veranderde of veel scènes uit onbegrip domweg werden weggelaten. Maar uit het recent uitgekomen boek van de Utrechtse theoloog dï M.F.M, van den Berk blijkt dat men het eeuwenlang bij het verkeerde eind heeft gehad. In zijn boek, getiteld 'Die Zauberflöte - een alchemistische allegorie' en het resultaat van jarenlang onderzoek, laat Van

den Berk zien dat het libretto van 'Die Zauberflöte' een uiterst doordacht en consequent geheel is. Het verhaal is opgebouwd als het zogenaamde alchemistische opus. Dat was het grote, moeizame werk dat moest worden verricht om de Steen der Wijzen te creëren. Maar die oude symboliek is zo in de vergetelheid geraalct - en dat was in de tijd van Mozart ook al het geval - dat 'Die Zauberflöte' zelden als zodanig herkend is. Ook Van den Berk, een groot kenner en liefhebber van de opera, had deze verborgen structuur heel lang niet in de gaten. Van den Berk:" In een Italiaans blad uit het begin van de negentiende eeuw had ik wel eens een recensie gelezen waarin 'Die Zauberflöte' zonder meer als alchemie werd geïdentificeerd. Maar omdat deze auteur de enige was die dat beweerde, besteedde ik daar niet veel aandacht aan. Tot ik in een antiquariaat heel toevallig een boekje inkeek, waarin stond dat het ontbijt van de god Hermes, die een belangrijke rol speelt in de alchemie, uit wijn, suikerbrood en zoete vijgen bestond. Dat was letterlijk ook het ontbijt van een van de hoofdfiguren uit de opera. En dat was voldoende voor mij om aan dit onderzoek te beginnen." In 'Die Zauberflöte' wordt het verhaal verteld van Tamino, Pamina en Papageno. Het begint ermee dat de prins Tamino verzeild raalct in het rijk der duisternis, waar de Koningin van de Nacht regeert. Daar komt hij een afschrikwekkende slang tegen en hij valt van angst in zwijm. Tamino wordt gered door

WETENSCHAP,

CULTUUR

e) SAMENLEVING

70

de dienaressen van Koningin van de Nacht die het beest doden Daarop ver schijnt de tweede

Op deze pi ent van Khuniath liggen muziek instrumenten tussen het oratorium en laboratorium op een tafel De alchemist hoopte met behulp van muziek materie en geest samen te brengen

- JULI/AUGUSTUS

1995

hoofdfiguur van de opera, Papageno. Papageno is een soort vogelman met een pauwestaart, maar zonder vleu-

gels. Hij is een boertige, clownachl^* tige figuur en zal Tamino als dienaar op diens verdere, gevaarlijke tochten vergezellen. Want Tamino gaat in op een dringend verzoek van de Koningin WETENSCHAP,

van de Nacht. Zij vraagt hem om haar dochter Pamina, die door de brute bandiet Sarastro is ontvoerd, naar haar rijk terug te brengen. Als middel om zich te beschermen krijgt Tamino van de Koningin een toverfluit mee. In het tweede deel van de opera komt Tamino inderdaad terecht in de lichttempel van Sarastro, waar Pamina gevangen wordt gehouden. Maar dan neemt het verhaal plotseling een eigenaardige wending. Tamino wil vanaf dat moment helemaal niet meer Pamina bevrijden en terugbrengen naar haar moeder; nee, hij wil nu zelf ingewijd worden in de tempelorde van de Sarastro-priesters. Want in plaats van een bandiet blijkt Sarastro een zeer milde figuur te zijn die weinig nare trekjes lijkt te hebben, hoewel hij natuurlijk wel Pamina heeft ontvoerd. Om te worden ingewijd moet Tamino een vuur- en waterproef ondergaan in de tempel van Sarastro. Op het moment dat hij zich daaraan wil onderwerpen verschijnt Pamina ten tonele en samen gaan ze de beproevingen aan. Pamina blijkt daarbij zelfs de leiding te nemen. Na deze proef kunnen ze worden ingewijd in de tempel van het licht. Daarna ontmoet Pagageno de voor hem bestemde vrouw Papagena en ook zij vormen een paar. Tenslotte wordt nog een aanval van de Koningin van de Nacht afgeslagen, die uiterst gewelddadig is geworden en de lichttempel van Sarastro tevergeefs probeert te vernietigen. Dit is nog maar een heel summiere weergave van het inderdaad eindeloos ingewikkelde libretto.

CULTUUR

eO SAMENLEVING

71

- JULI/AUGUSTUS

Maar als het verhaal als een alchemistisch verlossingswerk wordt beschouwd, blijken veel zaleen plotseling zeer helder. Want in de alchemie draait het, net als in de opera, ook allemaal om een geestelijke ontwikkelingsweg in verschillende fasen. Zo begint het alchemistisch werk altijd met de fase van de nigredo: de zwartwording. Dat is te vergelijken met de eerste scènes van de opera die zich afspelen in het duistere rijk van de Koningin van de Nacht. Tamino valt daar dan ook werkelijk fiauw als hij de slang ontmoet. Vervolgens komt in de alchemie de fase van de albedo, de witwording. Dat correspondeert met de binnenkomst van Tamino in de tempel van Sarastro. De albedo is de fase van de zuivering, waarin steeds meer helderheid optreedt, hoewel het einddoel nog niet is bereikt. Tenslotte treedt de rubedo in, de fase van de roodwording, waarin de Steen der Wijzen, wordt gevormd. Dat komt overeen met de gezamenlijke vuur- en waterproef van Tamino en Pamina en het huwelijk tussen Papageno en Papagena. Niet alleen zijn deze hoofdlijnen van het verhaal op de alchemie gebaseerd, er is bovendien een overvloed aan andere verwijzingen. Zo gebruikten de alchemisten heel l vaak het symbool van de cauda i pavonis, de pauwestaart. Die ver- j scheen als een veelkleurig vlies op i smeltend metaal op het moment ? dat het werk goed van de grond i begon te komen. Papageno die in a het verhaal een heel belangrijke rol i speelt bij het op gang houden van f de ontwikkelingen, heeft inderdaad : een pauwestaart. Verder wordt de s 199^

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen