VU Magazine 1988 - pagina 160

een verlangen naar diens macht. Maar Kafka ontluistert deze interpretatie in zijn brief al zelf. Hij registreert hoe gemakkelijk zijn vader, die een grossierderij bezat, zich liet imponeren door hogergeplaatsten. Kafka realiseert zich heel goed dat zijn vader die vanuit zijn leunstoel de wereld regeerde en zichzelf voor de maat van alle dingen hield, in werkelijkheid een maatschappelijk onbetekenende positie innam. De bevrijding van een zogenaamd vadercomplex was voor hem geen doel in zichzelf, achter de vader stonden immers weer andere machten klaar. De vader was veeleer, zoals de Franse filosofen Gilles Deleuze en Félix Guattari het uitgedrukt hebben, het condensaat van alle machten waaraan hij zichzelf onderworpen had, een onderwerping die hij ook zijn zoon aanbeval. En dat weigerde Kafka nu juist, daar was zijn strijd in al zijn vormen tegen gericht. In de romans Het Proces en Het Slot komen de hoofdpersonen eveneens uitsluitend met ondergeschikte

In een stad als Praag leven vele Jozef K.'s die van iets onduidelijks beschuldigd worden en vervolgens uit het maatschappelijke bestel verstoten zijn. instanties in aanraking. Jozef K. krijgt zijn rechters nooit te zien. Telkens wanneer hij een hoger echelon bereikt denkt te hebben, moet hij even later weer erkennen nauwelijks een stap verder te zijn gekomen. Achter elk kantoor staat weer een ander kantoor, achter elk machthebbertje weer een ander machthebbertje en zo tot in het oneindige. De tragiek van de hoofdpersonen van Kafka is eigenlijk dat ze in hun eerlijkheid nog geloven het recht aan hun zijde te kunnen krijgen; dat ze nog geloven in het bestaan van een hoogste instantie die door middel van doorzichtige wetten en daaruit voortvloeiende doorzichtige besluiten aan de touwtjes trekt. 26

D

e machten waarmee Kafka's helden in aanraking komen zijn echter bij uitstek ondoorzichtig. Wie wel doorzichtig worden gemaakt, dat zijn die helden zelf Op die bewuste ochtend staan de bewakers zomaar aan het bed van Jozef K. en ze eten terloops eventjes zijn ontbijt op. Vanaf dat moment wordt hij niet meer met rust gelaten en staat zijn leven in het teken van het justitieel onderzoek. Van enige privacy blijft niets over. Zelfs tijdens zijn stervensmoment slaagt men er niet in enige piëteit op te brengen: nieuwsgierig staan de twee mannen die hem de hals afsnijden te kijken hoe hij aan zijn einde komt. " 'Als een hond', zei hij, het was alsof de schaamte hem zou overleven", luidt de laatste gedachte van Jozef K. , tevens de slotregel van het boek. Deze permanente uitwissing van de grens tussen het openbare en persoonlijke noemt Kundera kenmerkend voor de totalitaire staat. De burger mag niets achter houden, hij maakt immers deel uit van één knusse, nationale familie. Wat zo'n barre totalitaire staat vraagt van haar burgers verschilt echter nauwelijks van de handelwijze van die aardige moeder die altijd direct de kamer van haar dochter komt binnenlopen met het argument dat ze niets voor elkaar te verbergen hebben. In veel westerse landen is het idee van niets te verbergen hebben zelfs een teken van moderniteit: weg met alle hypocrisie! Gezien de gretigheid waarmee veel mensen in het openbaar hun ziel binnenste buiten keren, lijkt een gedwongen persoonsregistratie bijna een overbodige zaak: de mensen maken zich vrijwillig al helemaal doorzichtig. Over de gevaren van dit soort alles omvattende openhartigheid, merkt Milan Kundera op: "De personen die zo graag lyrisch de afschaffing van het geheim en de doorzichtigheid van het privé-leven bezingen, zijn zich niet bewust van het proces dat zij in gang zetten. Het uitgangspunt van het totalitarisme lijkt op dat van Het Proces: ze komen je overvallen in je bed. Ze komen binnenvallen zoals je vader en je moeder ook zo graag deden." Die volstrekte zichtbaarheid heeft iets buitengewoon vernederends. En openbare vernederingen kreeg Kaf-

ka zijn gehele jeugd te verduren. Erger nog dan zijn eigen ervaringen, hij was immers niets anders gewend, vond hij het dat zijn vader zijn personeel op dezelfde wijze behandelde, hij bekte ze af. De schaamte daarover ging zelfs zover dat wanneer de jonge Franz Kafka personeel ontmoette, hij er altijd voor zorgde als eerste te groeten en zo mogelijk een wedergroet af te weren. Alleen door zichzelf buitengewoon onderdanig op te stellen kon de zoon iets van het potentatengedrag van de vader goedmaken.

L

ater werd Kafka ambtenaar bij de ArbeidersongevallenVerzekering, waar hij het functioneren van een bureaucratie van binnenuit leerde kennen. Hoe extreem zijn identificatie met de vernederden ook toen was blijkt uit een

observatie van Max Brod; die zag hoe zich van Kafka een gevoel van ontroering en solidariteit meester maakte bij het zien van de verminkingen die de arbeiders tengevolge van onvoldoende veiligheidsmaatregelen opliepen. " 'Hoe bescheiden zijn deze mensen' zei hij mij een keer, met grote ogen. 'Ze komen ons smeken. In plaats van het bureau te bestormen en de boel kort en klein te slaan, komen ze ons smeken.' " Toch ontbreekt in het werk van Kafka, waar het vernederingen regent, ieder spoor van kritiek op misstanden. Hoewel Kafka sympathiek stond tegenover de socialistische en anarchistische bewegingen van zijn tijd, koos hij zelf een andere weg. In plaats van met anderen een tegenmacht te vormen vluchtte hij in het kleine, in het dierlijke. Het meest indringend wordt deze VU-MAGAZINE—APRIL 19

i^ta

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen