VU Magazine 1996 - pagina 350

Dit betekent weer dat het lichaam en de hersenen nooit afzonderlijk op iets reageren. Daaruit mag worden afgeleid dat het verstand voor het goed functioneren van het organisme afhankelijk is van het lichaam en het lichaam om dezelfde reden afhankelijk van het verstand. Natuurlijk bewijst deze 'intuïtie' op zich nog niet dat sociopaten, borderliners, of mensen met letsel aan de prefrontale kwabben slecht functioneren doordat er iets met hun emoties mis lijkt te zijn. Dat het er niettemin alle schijn van heeft dat die emoties een wezenlijke rol spelen, laat de Amerikaanse neuroloog A. R. Danaasio ons zien in zijn recentelijk verschenen boek 'De vergissing van Descartes'. In dit boek toont hij op overtuigende wijze de verwevenheid van gevoel en verstand aan, en laat hij zien wat er mis gaat als die verwevenheid niet goed functioneert. Damasio is vooral bekend vanwege zijn studies naar prefrontaal letsel. Nu is hierover al het een en ander bekend. Ook de neurobioloog William Calvin vertelt in zijn boek 'Conversations with Neil's brain' over beschadigingen in het prefrontale gebied, waardoor mensen in moeilijkheden komen. Zo geeft hij het voorbeeld van de neurochirug Wildei Penfield, die zijn zuster opereerde in verband met een grote tumor in de rechtervoorhoofdkwab. Deze vrouw was voor de operatie een zeer bedreven kokkin; na de operatie bakte ze er, om het zo maar eens te zeggen, weinig meer van. Ofwel ze kon het kookplan niet meer in haar hoofd houden, ofwel ze kon de voortgang ervan niet goed in de gaten houden. Het leek erop dat ze haar vermogen tot plannen was kwijt geraakt. Calvin oppert ook de mogelijkheid dat ze niet zozeer het vermogen tot plannen was kwijtgeraakt, maar dat ze niet goed in staat was te beslissen welk plan het beste was. Iets dergelijk leek er met een accountant aan de hand te zijn. Deze had een grote tumor aan de onderzijde van zijn voorhoofdskwabben. Nadat deze was verwijderd, raakte hij steeds meer in de problemen, terwijl toch hij een hoog IQ had en psychologische tests uitstekend

66

WCS JULI - AUGUSTUS

I996

doorstond. Maar zijn leven organiseren lukte hem niet goed meer. Hij werd ontslagen uit een reeks van banen, had twee echtscheidingen in twee jaar. Ook deze accountant was niet goed in staat beslissingen te nemen, zelfs niet een snelle beslissing over het merk tandpasta hij moest kopen. Hij bleef dan steken in eindeloze vergelijkingen, waarbij hij dan uiteindelijk geen beslissing nam, of een volkomen willekeurige. In de psychopathologie bestaat hiervan een pendant, dwangmatig twijfelen: mensen die hele maaltijden overslaan, doordat ze niet kunnen besluiten wat ze zullen eten. Stempel

Damasio heeft nu een theorie ontwikkeld die zou kunnen verklaren waardoor het beslissingsproces bij dit type stoornissen zo moeizaam kan worden afgerond; een theorie die rekening houdt met de verwevenheid tussen verstand en gevoel. Het is de theorie van het 'somatisch stempel'. Het somatisch stempel is, kort gezegd, een proces waarbij het gevoel het verstand een handje helpt. Een van Damasio's gevalsbeschrijvingen betreft zijn patiënt Elliot. Bij deze man had zich een tumor ontwikkeld net boven de neusholte. Omdat de tumor tegen de beide voorhoofdskwabben drukte, moest hij worden verwijderd, waarbij behalve de tumor ook het omringende weefsel moest worden weggesneden. Het gezwel was goedaardig, waardoor Elliots vooruitzichten goed waren. Na zijn lichamelijk herstel begonnen niettemin de moeilijkheden. Op zijn werk had hij moeite zijn taken te coördineren - hij was zijn gevoel voor het stellen van prioriteiten kwijt - en uiteindelijk werd hij ontslagen. Na nog een aantal zakelijke en sociale mislukkingen zat hij binnen een paar jaar persoonlijk, sociaal en financieel aan de grond. Vervolgens meldde hij zich bij Damasio in de hoop dat deze zijn huidige toestand kon verklaren. Damasio deed een aantal psychologische tests, maar vond niets bijzonders. Wat hem wel opviel was dat Elliot over zijn toestand sprak met een afstandelijkheid

die in geen verhouding stond tot de tragiek van de situatie. Hij sprak er vlak, neutraal en onbewogen over. Na nog een proefneming gericht op het testen van emoties, vertelde Elliot dat wat hem vroeger hevig beroerde, hem nu totaal koud liet. Na de situatie van Elliot vergeleken te hebben met nog een aantal andere patiënten met prefrontaal letsel, kwam Damasio tot de conclusie dat deze patiënten hun cognitieve vaardigheden hadden behouden, maar niet in staat waren zich redelijk te gedragen. Door de vervlakking van hun emoties en gevoelens leken zij niet in staat in sociaal, zakelijk en persoonlijk opzicht verstandige besluiten te nemen. Toch blijft dat onvermogen tot het nemen van verstandige beslissingen merkwaardig als we bedenken dat hun verstandelijke vermogens volledig intact waren. Want is het niet juist ons 'gezonde verstand' dat ons vertelt welke beslissing we moeten nemen? En zijn het niet juist onze emoties die we op zulke momenten zoveel mogelijk buiten beschouwing proberen te houden om de keuze ook werkelijk zo rationeel mogelijk te laten zijn? Die emoties, menen wij, zouden het verstand kunnen vertroebelen. Waarom kunnen we met alleen ons verstand de zaak dan toch niet klaren? De verklaring hiervoor is, aldus Damasio, dat tijdens het beslissingsproces het doorberekenen van een aantal mogelijkheden weer tot nieuwe door te berekenen mogelijkheden leidt. We zouden er met ons verstand alleen eenvoudigweg niet uitkomen. Damasio geeft het volgende voorbeeld: stel, dat we een groot bedrijf bezitten en we de kans krijgen een mogelijke klant te ontmoeten die veel geld in het laatje kan brengen, maar die tevens de aartsvijand van één van onze beste vrienden is, met wie we misschien een contract kunnen sluiten. Hoe redden we ons uit dit lastige parket? We kunnen een beslissing nemen via de 'hogere rede': daarbij sluiten we emoties uit omdat die de rationaliteit alleen maar hinderen. Maar we kunnen ook het somatische stempel 'gebruiken'.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen