VU Magazine 1978 - pagina 294

MU magazine 28

Eerlijke armoede fragment uit ,,Het Kopergeld van de Gouden Eeuw" door prof. dr. A. Th. van Deursen

De moderne mens maakt aanspraak op zelfstandigheid. Hij wil een loon verdienen dat hij naar eigen believen kan besteden en dat hem onafhankelijk maakt van de gunst van anderen. Dankzij de industrialisatie is de maatschappij rijk genoeg geworden zulke lonen te betalen, en dankzij de arbeidersbeweging is het handwerk machtig genoeg geworden de uitkering van zulke lonen af te dwingen. Het een nog het ander geldt voor de zeventiende eeuw. De maatschappij als geheel was armer, ze kende nog niet de onbeperkte economische groei van het industriële tijdvak. Van een arbeidersbeweging was geen sprake, en ze zou ook in het overbevolkte Holland geen kans van slagen gehad hebben. Zo kon zich de gedachte moeilijk ontwikkelen dat arbeid recht gaf op een voldoende inkomen. Arbeidsloon was loon naar werken. Het drukte de waarde van de gepresteerde arbeid uit. Of iemand van dat loon ook kon leven was een heel andere vraag. Bij de loonvorming speelde ze natuurlijk wel een rol. De meeste arbeidslonen waren inderdaad ook wel voldoende voor een zij het tamelijk karig bestaan. Maar het minimumloon was niet onverbrekelijk gekoppeld aan het minimaal noodzakelijke. Er waren loontrekkenden, die te weinig ontvingen om in het levensonderhoud te kunnen voorzien. De Leidse wevers waren het duidelijkste voorbeeld, maar bijna iedere plaats had zijn armen van het winterseizoen, die zonder werk geraakt waren of de winterloonkorting niet konden opvangen. Ook kwam het dikwijls voor dat abnormale omstandigheden een loon dat in gewone tijden voldoende was te kort deden schieten voor de aanschaf van het absoluut onmisbare.

,,Swarigheden" Abnormale omstandigheden zijn in de zestiende en zeventiende eeuw niet zo zeldzaam. Soms treffen ze kleine groepen: een crisis in de lakennering, een uitvoerverbod van hooi of graan naar de Zuidelijke Nederlanden, een

flinke brand die honderd huizen verwoest, een plaatselijke overstroming. Langdurige ongunstige weersgesteldheid raakt al de hele provincie: een natte of een hete zomer, storm en dijkdoorbraak, een strenge vorst van enkele weken. De bronnen geven ons van dit soort crises genoeg voorbeelden, met twee duidelijke dieptepunten: 1594-1597 en 1621-1624. Dat zijn dan altijd tevens perioden van excessieve duurte. Werkelijke hongersnood was er niet. De Amsterdamse graanhandel garandeerde dat er in Holland toch steeds wel iets te eten was. De synode van Middelburg noemde in 1581 als ,,algemeene swarigheden". die de uitschrijving van een bede- of vastendag noodzakelijk zouden maken oorlog, pest, dure tijd en kerkvervolging. Van hongersnood sprak de synode niet, net zo min als Datheen gedaan had in zijn berijming van het Onze Vader: Behoedt ons Heer, voor twist en nijd, Voor pest en ook voor duren tijd. In Holland, en ruimer genomen de Republiek, stierven geen mensen van de honger. Een felle kou maakte nog wel slachtoffers. In de hardste winters waren er altijd enkelen die dood vroren. Broodsgebrek echter wordt niet meer als directe doodsoorzaak in de kronieken vermeld, al zal wel een periode van aanhoudende duurte de constituties van de sociaal zwakkeren ernstig ondermijnd hebben. Duurte maakte zich trouwens geducht merkbaar. Een aanzienlijk deel van de bevolking was dan niet in staat van eigen middelen te leven, zowel in de stad als op het platteland. De overheid

kon dan wel enkele algemene maatregelen nemen, zoals de vaststelling van maximumprijzen of de afkondiging van een uitvoerverbod van granen. Maar beide waren moeilijk af te dwingen, en als het controlerend vermogen van de overheid niet groot is leidt prijsbeheersing meestal regelrecht naar de opbloei van een zwarte markt: te Enkhuizen gold in november 1622 een maximumprijs van 14 stuivers voor een twaalfpondsroggebrood. maar er waren voor 24 stuivers liefhebbers genoeg. Bijna elk inkomen uit handwerk was dan te laag om een minimaal bestaan aan de arbeidsman te garanderen. Voor hem brak de tijd van eerlijke armoede aan. Op vier manieren kon hij proberen zich uit de verlegenheid te redden. De bedelarij was alleen legaal op vergunning mogelijk. Wie daarover niet beschikte pleegde een strafbaar feit als hij om een aalmoes vroeg. De kerk weigerde aan bedelaars iedere vorm van ondersteuning. (In een ander hoofdstuk van het boek komt bedelarij uitvoeriger ter sprake, red.) Een tweede mogelijkheid was de bank van lening, en dan waren er vanzelfsprekend nog de diaconieën en de burgerlijke armenzorg.

De Lommerd Allicht was de lommerd slechts een schijnbare uitkomst, en even natuurlijk wist men dat ook heel goed. Maar al werd de lombardier allerwegen als een woekeraar uitgekreten, toch lijkt het wel alsof de autoriteiten de banken van lening beschouwd hebben als een maatschappelijke noodzaak tot gerief van de armen. De magistraat van Oudewater schonk Jacques de Causa in 1595 oktrooi voor de oprichting van zulk een bank,,,aanmerkende d'ingeseetenen deser steede, ende d'omleggende landen, ende nabuyren, mit lanckdurige oorloch ende verwoesting der landen seer verarmt ende sober van geld te wesen". Merkwaardige humaniteit, verarmde mensen uit de

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen