VU Magazine 1975 - pagina 360

) ^ magazine 6

De Koninklijke en de Staat der Nederlanden door Pitou van Dijck

De geschiedenis van de Koninklijke werd door Frederik Carel Gerretson (in het vervolg zullen citaten uit dit werk worden aangeduid met G., gevolgd door het desbetreffende deel) in vijf delen, die te zamen 2128 pagina's beslaan, beschreven, een werk waarvoor hij in 1950 de Constantijn Huygensprijs ontving. Gerretson begint zijn magistrale werk met een warm pleidooi voor het liberahsme, dat de weg vrijmaakt voor de particuliere ondernemer om in Indië te investeren. De staat diende geen eigen bedrijf uit te oefenen, maar zich te beperken tot het scheppen van een geschikt en met name veilig ondernemersklimaat; kortom, ,,de man en de mijn" moesten elkaar onbelemmerd kunnen zoeken en vinden. De vraag was alleen of ook buitenlandse ondernemers toegelaten mochten worden. Het vestigen van particuliere ondernemingen was, aldus de liberalen, een zedelijke plicht om de bevolking te verheffen, terwijl de conservatieven meenden dat openstelling voor het Nederlandse private kapitaal noodzakelijk was om Indië te vrijwaren van de Engelse invloedssfeer. Daar liberalen en conservatieven er van uitgingen dat de inbreng van westerlingen ..beschavend" zou werken, en de doelstelling juist deze beschaving was, zou het weerhouden van vreemdelingen de doelstelling zélf in gevaar brengen. Zou daardoor de ontwikkeling van Indië lijden? Mogelijk: doch was die ontwikkeling wenselijk? ,,Alle overdreven theorieën over beschaving, vermeerdering van onderwijs, uitbreiding van Christendom... zijn even zoo vele oorzaken, die ook in onze bezittingen gevaar kunnen doen ontstaan..." En ,,zoolang het middel niet zal zijn uitgevonden, om bij vroeger onbeschaafde volken, beschaafd zijnde, de overtuiging te doen ontstaan, om zich door een kleine minderheid van vreemden de wetten te laten voorschrijven, behoort men met de invoering van die beschaving, hoe wenselijk ook in andere opzichten uiterst voorzichtig en althans zeer langzaam te werk te gaan", zo luidt een kleine anecdote, uit een Geheim Advies van de Raad van State(van 15-09-1857-G.. 1. p. 20). Het kwam er ten slotte op neer dat vreemdelingen in principe niet geweerd zouden worden: in feite hadden de regeringen hun komst toegejuicht vanwege de daaraan verbonden vermeerdering van belastingop-

brengsten. In 1863 was men er reeds van overtuigd dat aardolie een belangrijke rol zou gaan spelen in Indië, maar het duurde, om allerlei redenen die hier niet behandeld hoeven te worden, tot 16 juni 1890 voor de Koninklijke werd opgericht.

vernam, op een moment dat de Nederlandse economie bedreigd werd door toenemende buitenlandse protectie en een landbouw-crisis. Onvermijdelijk zou de staat moeten gaan optreden om de Koninklijke te beschermen.

Concurrentie

Aarzelend optreden

Vanaf haar oprichting heeft de Koninklijke moeten concurreren tegen de Amerikaanse Standard Oil, die zich op de Amerikaanse markt een monopolistische positie had verworven, maar door toenemende binnenlandse concurrentie werd bedreigd. In 1880 bezat ze evenwel nog een marktaandeel van 90 %, dat in 1910 was teruggelopen tot 60 %. 2) Deze concurrentiestrijd leek echter ongewenste gevolgen te krijgen toen de Koninklijke het risico liep via de beurs opgekocht te worden, hetgeen er toe leidde.dat zij in 1897 preferentie-aandelen uitschreef om aan het gevaar van een machtsovername te ontkomen. De Standard trachtte nu via reeds opererende maatschappijen — om zelf geen risico te lopen — in Indië een marktaandeel te veroveren, om vervolgens de wereldolieproduktie te kunnen beperken, en daarmee de prijs op te drijven. Een van die maatschappijen was de Moeara Enim, een in 1897 opgerichte Nederlandse maatschappij die een partner zocht om haar distributie te organiseren. Wanneer het de Standard zou lukken deze maatschappij op te kopen zou de Koninklijke ,.op eigen terrein" bedreigd worden. Gerretson spreekt van een,,storm van nationale verontwaardiging" die opstak toen men van de onderhandelingen tussen de beide maatschappijen

Het langdurig vasthouden aan het vrijhandelsprincipe, en de weerstand tegen protectie, moet met name verklaard worden uit de relatief grote betekenis die de internationale handel voor Nederland had. De industriëlen die moesten concurreren tegen een al verder ontwikkeld buitenlands kapitalisme, waren zich er duidelijk van bewust dat protectie voor hen levensnoodzaak was. De afbraak van tariefmuren had daarom geleidelijk plaatsgevonden gedurende de liberale periode, een tijdperk dat volgens de Jonge in 1877 reeds haar einde had bereikt. Toen Frankrijk en Duitsland een duidelijk protectionistische politiek gingen voeren won de „protectionistische onderstroom" aan kracht, steunend op de industrieën, die een grotere invloed op het overheidsbeleid kregen als gevolg van de toegenomen betekenis van het industrieel kapitaal. ^) En alhoewel het liberalisme als uitgangspunt aan het eind van de 19e eeuw nog rechtovereind stond, impliceerde dat geenszins een absolute maatschappelijke staatsonthouding in het produktieproces zelf: zo ging de overheid, nadat zij de openbare nutsbedrijven had overgenomen, over tot het oprichten van eigen Staatsmijnen. ,,De snel voortschrijdende industrialisatie van het Continent", aldus Gerretson. noodzaak-

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen