VU Magazine 1981 - pagina 148

Beraamde een vroegere VU-hoogleraar eens een staatsgreep in Nederland? Het is een pikante vraag die aan de orde komt in de doctoraal-scriptie van VUstudent geschiedenis Jelle Hekman, die vorige maand gereedkwam. Hoewel zijn speurtocht in Nederlandse archieven geen bewijsstukken opleverde die tot in alle details ophelderen wat er precies aan de hand is geweest, lijkt het er op dat de vraag toch moet worden beantwoord met een „zeer waarschijnlijk". Er is op z'n minst met de gedachte gespeeld. De naam van de vroegere hoogleraar was Pieter Sjoerd Gerbrandy van 1930 tot 1939 verbonden aan de Juridische Faculteit, daarna minister van Justitie in het kabinet De Geer dat in de meidagen van 1940 naar Londen uitweek en weer later premier van het Londense oorlogskabinet. Na de bevrijding achtte Gerbrandy de kabinetten Schermerhorn, Beel en Drees veel te slap in hun optreden tegen de door Soekarno en Hatta geleide Indonesische revolutie. In 1947, toen Nederland op Java een militaire macht had opgebouwd sterk genoeg om zich te laten gelden, namen de spanningen in Nederland toe over het „praten met de Republiek". Eerder moest er wel worden gepraat bij gebrek aan een militair apparaat om een vuist te maken. Maar eind 1946 heeft Nederland al een forse troepenmacht op de been in totaal 91.200 man sterk. „Ik had de indruk, dat Sjahrir werkelijk schrok van de getallen van onze militaire kracht op 30 november", schrijft Schermerhorn op 13 oktober '46 in z'n dagboek, ,,Nu moet ik eerlijk zeggen dat ook ik nooit gedacht had, dat wij hier thans in West-Java in totaal 56.000 man zouden hebben", voegde hij er argeloos aan toe. In een interview met Trouw (1-2-'69) zal hij later verbitterd opmerken: „Ze hoeven mij nooit te vertellen hoe een oorlog ontstaat. Ik heb het één keer beleefd". Toch aarzelt de regering-Beel in de eerste helft van 1947 nog lang alvorens er op los te slaan, dit tot grote woede van het 14 december 1946 onder Gerbrandy's leiding opgerichte ,,Nationaal Comité Handhaving Rijkseenheid" en op Java van Nederlands militaire top. Dat ook daar gespeeld wordt met de gedachte om het heft zelf maar in handen te nemen als de regering en Van Mook nog langer aarzelen om op te treden, blijkt aan de a.r.-leiders Jan Schouten en Bruins Slot wanneer deze voorjaar '47 een bezoek brengen aan Java. Beiden zijn voorstanders van militair optreden, maar ze schrikken toch wanneer generaal Spoor hen polst voor medewerking aan een militaire coup. Dat was in strijd met het gezagsprincipe waarop juist hun hele 1 ndië-politiek stoelde. Men kan zich afvragen wat er zowel in Indonesië als in Nederland zou zijn gebeurd wanneer het kabinetBeel (,,Er komt een punt waarop lankmoedigheid ophoudt een deugd te zijn") op 20 juli 1947 niet was overgegaan tot militair optreden (de eerste zgn. politionele actie). Zou Nederland dan echt een militaire staatsgreep hebben beleefd? Overigens mag niet onvermeld blijven wat de achtergrond was van het besluit tot militaire actie: Nederland had zich juist door de troepenverschepingen naar Indonesië in een positie gemanouvreerd waarin het geen andere keus meer had. Niet zozeer Beels „lankmoedigheid" was uitgeput, maar de staatskas. Lieftinck rekende de mede-bewindslieden voor dat het geld opraakte. Hoogstens tot eind '47 kon Nederland zijn. militaire macht in Indië nog op de been houden (Schermerhorn, 7 jan. '47), daarna zou het onherroepelijk afgelopen zijn. Enkele-maanden later bracht een nieuw sommetje van Lieftinck paniek: al in juni zou Nederland aan het eind van z'n verhaal zijn

134

(Schermerhorn, 25 apr. '47). Een uitweg kon zijn het veroveren van gebieden waarin zich cultures bevonden voor thee, koJfie, rubber enz. want dan kwam er weer geld in het laatje. En zo is het gebeurd. De operatie kreeg dan ook de codenaam „Product". De militaire operatie nam de Rijkseenheidbeweging in Nederland even de wind uit de zeilen, maar direct daarna laaiden de spanningen weer hoog op omdat niet werd doorgestoten naar Djokja, maar gevolg werd gegeven aan de Veiligheidsraadsresolutie. Ook in die periode augustus-september '47 raakt menig rechts brein beneveld met opstandige gedachten. Het is allemaal bijgedachten gebleven. Evenals in 1918 rond Pieter Jelles Troelstra hangt in 1947 rond Pieter Sjoerd Gerbrandy slechts de stemming van een staatsgreep. Wat zich in Nederland afspeelde toen het zijn koloniën verloor is overigens slechts kinderspel geweest bij wat elders gebeurde (Frankrijk-Algerije). En toen ten slotte in 1949 de souvereiniteit werd overgedragen, is er in Den Haag zelfs geen ruit gesneuveld. Maar twee jaar eerder waarde het spook van de revolutie rond het Binnenhof. Op de volgende pagina's een artikel van Jelle Hekman over het Nationaal Handhaving Comité Rijkseenheid, het onderwerp van zijn afstudeer-scriptie. Zijn belangstelling voor het onderwerp is met de voltooiing van dit werkstuk overigens niet verdwenen. Mochten er lezers zijn, die er nog wat meer van afweten, dan heeft hij met hen graag contact.

start van de operatie „Product" In 1947 vu-Magazine 10 (1981) 4 (april)

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen