VU Magazine 1982 - pagina 331

onderuit, dertien jaar na Versailles iets te ondernemen wat leek op een uitvoering van wat daar overeengekomen was. Rutgers was plaatsvervangend voorzitter van de Nederlandse delegatie. Prof. Verkuyl, toen ouderejaars student, herinnert zich nog hoe hij geschrokken was toen Rutgers vertelde over de cynische stemming in Geneve. Maar de enige realisten zijn tenslotte helaas degenen gebleken die waarschuwden dat als de conferentie zou mislukken een Duitse herbewapening onvermijdelijk was en daarmee een tweede wereldoorlog.

Weimar Er is verschil van opvatting over wanneer de democratische Weimar-republiek overleed. In ieder geval al ver vóór de 30e januari 1933 toen Hitler kanselier werd. Medio 1929 begint de gezamenlijke agitatie van rechts (Hitler, Hugenberg en Seldte) tegen het planYoung, dat beoogde enige verlichting aan Duitsland te bieden voor wat betreft de herstelbetalingen. Verlichting? Nog tot het jaar 1988 zou Duitsland schatplichting blijven, ^o was bedacht. Maar helemaal de wind in de zeilen kreeg Hitler toen eind 1929 de beurs van New York instortte, die het begin was van een ongekende economische crisis. In Duitsland groeit de werkloosheid met de dag. Bij de verkiezingen september 1930 springen de nazi's van 13 op 107 zetels. De parlementaire democratie functioneert niet meer en de centrumpoliticus Brüning begint te regeren met noodverordeningen. Aan het eind van het jaar telt Duitsland 4,8 miljoen werklozen. Bijna even hard groeit Hitlers SA. Achteraf bekeken gaat het in hele periode tussen 1930 en 1933 niet eens meer om de vraag of de Weimar-republiek het nog zal redden maar over de vraag wat er daarna zal komen, een dictatuur van Hitler, een herstel van de monarchie of een autoritaire staat van op het leger steunende conservatieven? Spelers zijn Brüning, de politiserende generaal Von Schleicher, Hugenberg, na Brünings val Von Papen en Hitler. De ene verkiezing volgt op de andere en voortdurend blijven de nazi's winnen. Al vanaf begin 1931 wordt voortdurend geschreven en gepraat over een kabinet waarvan de nazi's de stuwende kracht zijn. Niemand in het buitenland koestert zich illusies over wat voor soort vlees men met Hitler in de kuip heeft: een havik van het meest agressieve soort. En er wordt beseft, dat dit fataal kan zijn voor de vrede in Europa. Mede tegen de achtergrond van deze vrees gaat er in 1931 een golf van ontwapeningsdemonstraties over Europa en de VS. Als in 1932 de Ontwapeningsconferentie mislukt, gaat Duitsland zich zeker herbewapenen, zo is de verwachting en men maakt zich geen illusies waarop dat zal uitlopen. In allerijl wordt Duitsland ook uitstel van betaling verleend (het Hoovermoratorium) en juli 1932 wordt de lei van de herstelbetalingen (op 3 miljard na) helemaal schoongeveegd. Bespeurbaar is een duidelijke ,,nu-of-nooitstemming" in Europa, maar eigenlijk is het dan al te laat om de democratie van Weimar nog te redden.

Het einde Sommigen leggen het einde van de Republiek van Weimar in 1930 toen de parlementaire kabinetten beginnen plaats te maken voor presidentiële. Anderen houden het op mei 1932 wanneer Brünings regering moet plaatsmaken voor het ,,baronnenkabinet" van Von Papen. Als een zeer belangrijke datum 300

geldt ook de 20 juli 1932 wanneer Von Papen een ,.staatsgreep" in Pruisen pleegt door de sociaal-democratische landsregering van Severing en Braun aan de kant te schuiven. Dat er dan geen opstanden en stakingen uitbreken, is een aanwijzing voor Hitler met welk een gemak hij later zijn gang kan gaan, maar ,,links"deinstterug voor een burgeroorlog. Een uiterst verwarde situatie breekt november 1932 aan wanneer voor het eerst de nazi's bij de verkiezingen verliezen en de communisten enige winst boeken. Niemand heeft meer een totaaloverzicht van het warnet aan intriges, dat zich dan begint af te spelen rond de hoogbejaarde Hindenburg. Von Schleicher schuift Von Papen aan de kant en probeert met enig succes „in te breken" bij de nazi's door Strasser te polsen voor deelname aan zijn kabinet. In de nazi-top, toch al gedemoraliseerd door de verkiezingsnederlaag, breekt hevige verdeeldheid uit. Goebbels noteert in zijn dagboek ,,Verraad, verraad, verraad! Urenlang loopt de leider zijn hotelkamer op en af. Plotseling blijft hij staan en zegt: „Als de Partij ineenstort, schiet ik me zonder meer dood!' De crisis in de nazi-partij wordt echter overwonnen omdat een woedende Strasser er de brui aan geeft en vlak na de jaarwisseling stijgen Hitlers kansen weer als een tegen Von Schleicher intrigerende Von Papen in Keulen een bespreking met hem heeft ten huize van de bankier Von Schroeder. De opzienbarende gebeurtenis speelt zich 4 januari af, wordt overal ,,geheim " genoemd, maar blijkt tevoren al in de kranten aangekondigd. Onderwerp van bespreking: een kanselierschap voor Hitler met Von Papen als vice-kanselier. Von Schleicher doet Hitler een tegenbod, maar moet intussen ook een staatsgreep van het leger hebben beraamd. Het gonst van geruchten in het Berlijn van die dagen. Op 30 januari komt de ontknoping: Adolf Hitler is kanselier.

Rutgers Kort voordat prof. V. H. Rutgers naar Geneve vertrok om aan de ontwapeningsconferentie deel te nemen, hield hij een lezing in het Amsterdamse Parkhotel voor het studentencorps van de Vrije Universiteit (11 december '31). De bewapeningswedstrijd, die aan de gang is, noemt hij ,,in de eerste plaats een gevaar voorde vrede". De Duitse grieven, dat andere landen na het Verdrag van Versailles te hebben getekend, niet hebben ontwapend, acht hij gerechtvaardigd. ,,Duitsland vraagt:,, Wanneer komt nu die algemene ontwapening? Blijven wij wel gebonden aan 't Verdrag van Versailles, als de andere staten hun belofte niet nakomen? En 't zijn niet alleen de nationaalsocialisten die zo redeneren." Optimistisch gaat prof. Rutgers niet naar Geneve. Zijn rede is eerder wat ontnuchterend in de algemene ontwapeningsdrift, die zich in het jaar voorafgaande aan de Geneefse conferentie van de publieke opinie meester maakt (met uitzondering van haviken als Mussert). ,, Wanneer we van de conferentie niet te hoge verwachtingen hebben, zullen we voorde desillusies bewaard blijven." In z'n lezing geeft hij niet precies aan welk gevaar komt opdoemen bij mislukking van de Conferentie. Dat doet enkele dagen later wel de aartsbisschop van Canterbury in de St. Pauls Cathedral in Londen. „Een mislukking van de conferentie zou kunnen betekenen dat Duitsland zich uit de Volkenbond terugtrekt en zijn eigen bewapening gaat verhogen" (15 dec. '31). Hij zegt dat in de week waarin de internationale pers vu-Magazine 11(1

al volop speculeert over een mogelijke nazi-regering in Duitsland. Rosenberg is bij Henri Deterding van de ,,Koninklijke" in Londen geweest, die het,,bolsjewisme" in Rusland ten val wil brengen. Medio december '31 ontvangt Hitler buitenlandse journalisten, waarbij hij zich al geheel gedraagt als het aanstaand hoofd van de regering. Hij wijst er op dat een eventuele ,,bolsjewistische chaos" zeker niet aan de Rijn zal halthouden en schildert een mogelijk samengaan in de toekomstvan Duitsland, Engeland, Italië en Amerika. Het eind van de maand december '31 brengt het bericht dat Molotov niet optimistisch is over een slagen van de ontwapeningsconferentie. „Er worden voorbereidingen getroffen om de vrede te verstoren." Hij gewaagt van plannen om de Sowjet-Unie aan te vallen. ,,De Sowjet-Unie moet voorbereid zijn op nieuwe uitdagingen." In Franse kranten klinken al berustende tonen op over een aan de macht komen van een Duitse nazi-regering. ,,Een regering van nazi's die toch zeker de binnenlandse orde krachtig zal handhaven, moet de hoge heren in Parijs toch veel aangenamer zijn dan een gouvernement van wasechte bolsjewisten, die met Russische steun in de rug een geweldig gevaar voor Frankrijk zou vormen", commentarieert De Standaard op 17 dec. '31. Hoe zal die orde dan worden hersteld? De schrijver geeft het nauwkeurig aan: „een bloedige afrekening met bolsjewisme en sociaal-democratie". Toch lukt het Hitler in 1932 niet de kanselarij binnen te komen. Goebbels jammert aan het eind van het jaar in z'n dagboek: ,,Dit jaar heeft ons voortdurend pech gebracht (...) alle kansen en hoop zijn volkomen verdwenen." Bij geen van de verkiezingen is het Hitler inderdaad gelukt de verwachte meerderheid te halen en om ingekapseld te worden in een door anderen (Von Papen, Von Schleicher)geleid coalitiekabinet weigert hij hardnekkig, ondanks alle pogingen, die daartoe worden aangewend. De straatterreur van zijn SA tegen communisten en sociaal-democraten doet de kranten spreken van ,,de kleine burgeroorlog" die in Duitsland woedt. Internationaal gaan er in 1932 nauwelijks impulsen uit om Hitlers opmars de wind uit de zeilen te nemen. In A.R. Staatkunde van januari 1933 slaakt H. L. Baarbé daarover bittere verwijten. Enkele weken voordat Hitler kanselier wordt schrijft hij, geheel in de lijn van Colijns visie: ,,De tegenwoordige jammerlijke situatie van Duitsland is grotendeels in het leven geroepen door de zeer ernstige verzuimen der overwinnaars, van wie geen enkele actie uitging om het land politiek en economisch te sterken en zo de landsvrede t^ bevorderen. Integendeel: de Staten die in de wereldoorlog de zege bevochten hebben alles gedaan om de grondslagen der jonge Duitse republiek te ondermijnen, zodat de democratische partijen een wanhopige strijd moesten voeren om pacifistische en op volkerenverzoening gerichte denkbeelden te bevorderen. Niet alleen werd van Duitsland een onmogelijk hoog schadevergoedingsbedrag geeischt, maar bovendien werd het Rijk behandeld als een on volwaardig lid der volkerengemeenschap, dat uitsluitend de schuld van de oorlog had te dragen. Terwijl het zelf zijn bewapening op een zeer laag peil had te houden, moest het toezien dat de anderen, terwille van hun zogenaamde veiligheid, hun weermacht op vaak uitdagende wijze nog uitbreidden." Met name de Fransen verwijt hij dat ze nagelaten hebben ,,de Duitsers van goeden wille te steunen in hun strijd tegen wat reactionnair, nationalistisch en militairistisch is". „Dat alles wreekt zich thans in de vu-Magazine 11(1982) 9 september

internationale verhoudingen die nu, veertien jaren na het einde van de grote oorlog, nog geen enkel uitzicht bieden op een algemene pacificatie, waarvan de vrucht zou zijn de militaire ontwapening en een economische samenwerking in aller belang." Reeds als in Geneve halverwege '32 nog niets is bereikt komen er duidelijke tekenen van ongerustheid bij prof. Rutgers. Juli houdt hij er een rede waarin hij zich bezorgd maakt over het ,,indutten" van de publieke opinie in de wereld. Hij hoopt dat de internationale mening wakker zal blijven en zich steeds sterkeren vuriger zal laten horen, ,,want zonder haar aansporingen is een welslagen der conferentie ondenkbaar". Enkele dagen later laat hij zich in een dagbladinterview ontvallen: ,,Er moet een wonder gebeuren wil de conferentie nog slagen". Op 21 november '32 spreekt Rutgers in Utrecht voor de Nat. Christen Officierenvereniging. Cynisch klinkt het ,,Over beperking en vermindering der bewapening schijnt tussen staten een roerende overeenstemming te bestaan. Zelfs zij, die er het meest aan in de weg staan, verklaren zich voorstanders, zolang het maar niet in het concrete komt." Hoe taxeert hij de ontwikkelingen in Duitsland waar het kabinet-Von Papen juist z'n ontslag heeft ingediend? ,,Zowel in het toegeven aan de Duitse eis tot gelijkberechting, als in het niet-toegeven schuilt een groot gevaar", zegt Rutgers nu. Het getij is kerende.

Een „icerstgesciienic" Voor de definitieve instorting van de Weimar-republiek zijn de ogen van de in Berlijn complotterende politici en militairen nog ettelijke malen gericht geweest op Geneve, waar de ontwapeningsconferentie aan de gang is. In een kennelijke poging om Hitler politieke wind uit de zeilen te nemen is Duitsland tijdens het kabinet Von Papen-Von Schleicher half september weggelopen uit de conferentie. Eerst moet voldaan zijn aan de eis tot,,rechtsgelijkheid", anders heeft verder praten geen zin. Van Schleicher, dan nog minister van Defensie in Von Papens kabinet, had tevoren al gedreigd: ,,als de mogendheden niet ontwapenen, dan gaat ook Duitsland zijn leger ,,reorganiseren". De Duitse socialisten protesteren, maar Hitler speelt er sluw op in. In een ,,open brief" op 20 oktober '32 stelt hij dat de regering denkt aan een leger van 300.000 man en aan de bouw van grote oorlogsschepen. Von Schleicher schrikt van deze uitleg en stuurt meteen een ontkenning naarde pers. ,,De rijksregering constateert in het openbaar dat de heer Adolf Hitler (...) onware beweringen heeft gedaan, die het beeld van de Duitse buitenlandse politiek vervalsen..." Duitsland wil helemaal geen opvoering van zijn bewapening, maar alleen ..rechtsgelijkheid", luidt voor de zoveelste keerde boodschap. Een stoet van zestig Engelse kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders brengt op de dag van Hitlers „open brief" een bezoek aan de Britse regeringsleider (MacDonald) om krachtig aan te dringen op initiatieven in Geneve. Alle landen moeten hun bewapeningspeil terugbrengen tot het Duitse. De aartsbisschoppen van Canterbury en York zijn erbij en ook generaal Higgings van het Leger des Heils. Alles wat naam heeft in de Britse kerkelijke wereld, is er. Premier MacDonald blijkt ook voor de vrede te zijn. Hij zal kijken wat hij kan doen. De druk op de Fransen neemt toe, maar alle Franse ministers zijn het er over eens

301

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen