VU Magazine 1987 - pagina 417

B

orneo is bedekt met een van de laatste oerwouden ter wereld. Bomen, bomen en nog eens bomen. Vliegen boven de jungle is eentonig. Hier en daar wordt de monotonie onderbroken door een stroompje, een rivier of een berg. In vogelvlucht lijkt het regenwoud oneindig. Maar schijn bedriegt. Aan een riviertje ligt een grote open plek. Een langhuis doemt op. Er omheen zijn velden en rijstaanplant te herkennen. Openingen in het bos laten vruchtbomen rond cacao- en pepervelden zien. 'Zwerflandbouw' biedt een andere aanblik: een gekapt stuk bos dat net is platgebrand om de grond gereed te maken voor het inzaaien van heuvelrijst. Hemelsbreed een paar kilometer verderop ligt nog een lahghuis en langs de bovenloop van dezelfde rivier vliegen we over nog eens tien langhuizen. Tot diep in het hart van het woud wonen mensen. De belangrijkste stammen van Sarawak zijn de Iban, de Bidayuh, de Kayan, de Kenyah, de Kelabit en de Penan. De Penan zijn een bosnomadenstam. Als geen ander kennen zij de geheimen van het bos. Ze leven van wat de natuur hen biedt; van de jacht en van het verzamelen van voedsel. Als de nacht valt bouwen zij een regenbestendige overkapping, maken een houtvuur voor het bereiden van de maaltijd en steken een harslichtje aan. Hoewel niet te zien vanuit de lucht, wonen er dus wel degelijk mensen onder het gebladerte. Penan zijn experts in het maken van blaaspijpen uit hardhout, en giftige pijltjes: belangrijk voor de jacht. In Sarawak zijn zij bekend om hun vlechtwerk van rotan draagtassen en rugzakken. Andere stammen kopiëren hun motieven en kopen hun blaaspijpen. Om in het woud te kunnen overleven weten zij precies welke bomen en planten in welke perioden de noodzakelijke levensmiddelen verschaffen. Een groep Penan blijft

'U denkt toch niet dat we het oerwoud voor u, de nnensen in het westen willen conserveren?' nooit lang op één plaats. Wat de natuur hen biedt is niet steeds in dezelfde omgeving voorhanden. Bamboescheuten, knollen, vruchten zijn er in overvloed, maar niet het hele jaar door en niet steeds op dezelfde plaats. De Penan trekken na de oogst verder, omdat het wel even duurt voor de natuur nieuwe voorraden heeft aangemaakt. Bovendien gaat de wildstand achteruit als er te intensief wordt gejaagd. De Penan zijn echte nomaden, zij trekken door het bos, slaan af en toe voor een paar weken een kamp op en keren regelmatig terug naar vorige pleisterplaatsen. Bosnomaden hebben ruimte nodig.

D

e moderne mens ziet het oerwoud als een belangrijke leverancier van grondstoffen. Tropisch hardhout en medicinale gewassen zijn erg in trek. Voor de oorspronkelijke bewoners van Sarawak, de deelstaat binnen de federatie Maleisië op het eiland Borneo, geldt dat evenzeer. Tot voor kort leefden zij in harmonie met het regenwoud. Voor de huidige ontwikkelingen hun

18

invloed deden gelden, betrokken zij alle benodigdheden uit de hen omringende jungle. De bewoners van het tropisch woud van Sarawak en Kalimantan woonden en leefden honderden jaren ongestoord, zonder een aanslag te doen op het voortbestaan van de eigen omgeving. In tegenstelling tot de nomadische Penan, verbouwen alle andere stammen rijst op gekapte bosgronden. Het zijn landbouwers die, nadat er één of maximaal twee oogsten van het land zijn gehaald, het verlaten land braak laten liggen om het woud de kans te geven zich te herstellen. Na een jaar of twintig is datzelfde stukje bos voldoende geregenereerd om opnieuw te worden gebruikt als rijstveld. Terugkeer naar bos van de tweede generatie voorkomt dat primair oerwoud wordt gekapt. Het ligt dan ook niet aan de stammen van Borneo dat het oerwoud in haar bestaan wordt bedreigd. Tenminste, niet in eerste aanleg. Natuurlijk is er, als de bevolking toeneemt, meer landbouwgrond nodig. Zo'n bevolkingsgroei heeft plaatsgevonden toen grote groepen Ibans in de vorige eeuw van de bovenloop van de rivier de Kapuas in het Indonesische Kalimantan emigreerden naar Sarawak. In het recente verleden leek het bos onbegrensd; precies zoals een helicopterbeeld ons vandaag nog laat zien. En ook al werd er tussen stammen onderling flink slag geleverd, en werden de Kayan en Bidayuh door de Iban verdreven, elders bleef genoeg ruimte over. Aanvankelijk zijn het dus niet de autochtone bewoners geweest die het voortbestaan van tropische oerwouden in gevaar brachten. Andere factoren hebben daarin een grote rol gespeeld.

O

p de oever van de Rajang - de langste rivier van Sarawak, die hier aan de bovenloop de Balui heet - liggen in een houtkapperskamp boomstammen klaar voor verscheping. Er wordt hard gewerkt. Tractors en bulldozers verslepen de zware hardhouten stammen, terwijl een kraan ze één voor één in de rivier laat zakken. In het water binden mannen de stammen met stalen kabels aan elkaar vast. De vlotten die zo ontstaan worden door een motorboot naar de benedenloop bij het havenplaatsjeSibu getrokken. Met veel lawaai komen keer op keer vrachtwagens over de heuvelrug aangereden met nieuwe ladingen van het kostbare hout. Mannen en vrouwen verwijderen in de brandende zon bast en schors met een lang soort breekijzers. Ik rijd met een opzichter het bos in naar plaatsen waar wordt gekapt. De weg loopt dwars door het woud en voert over heuvels en stroompjes. "Houtextractie is zwaar en gevaarlijk werk", legt de opzichter uit. "Na hevige regenval zijn de wegen vrijwel onbegaanbaar. We schakelen bulldozers en graafmachines in om de weg weer berijdbaar te maken. In dit heuvelachtige terrein is het werk extra gevaarlijk. Een graafmachine glijdt zo de diepte in." We rijden drie kilometer door onaangetast woud. Van de ravage die het bouwen van de weg moet hebben teweeggebracht, is door de onstuimige groei van de jonge bomen nauwelijks iets te zien. We passeren een brug, die opgebouwd is uit stammen die weinig commerciële waarde hebben. Dan opeens begint het. Langs beide kanten van de weg

VU-MAGAZINE- NOVEMBER 1987

De kringloop van het oerwoud Een tropische storm raast over het oerwoud van Borneo. Regenvlagen teisteren het gebladerte. Met uitzondering van het geluid van donder en bliksem is beneden in het woud weinig of niets van het geweld der elementen te merken. Vanwege het zware wolkendek is er hooguit iets minder licht. De slagregens dringen niet door het groene dak dat als een scherm werkt, de watertoevoer reguleert en temperatuurschommelingen opvangt. Het bos regelt zo haar eigen klimaat. De dunne laag humus werkt als een spons. Het woud slaat overvloedige regen op en kan zo lange droogteperioden overbruggen. Deze bescherming geldt voor het bos als geheel. Binnen de beschutte omgeving van het oerwoud levert elke plante- en diersoort strijd om het bestaan. Niets van wat micro-organismen, planten, dieren of bomen produceren gaat verloren. Bomen dragen elk jaar grote aantallen vruchten. Sterke concurrentie van andere planten en boomsoorten maakt de kans op ontkieming bijzonder klein. Het volbrengen van hun taak als voortplanter is slechts voor een enkeling weggelegd. De ovenge diehen als voer voor schimmels, paddestoelen en insekten, vogels en andere dieren. Slechts wanneer bomen door ouderdom of ziekten, veroorzaakt door parasieten zoals wurgende klimplanten, worden geveld, krijgen andere een kans. Ook honderd jaar oude woudreuzen worden dan slachtoffer van een flinke storm. Met donderend geraas stort de reus ter aarde en sleept tientallen bomen mee in zijn val. Een gezonde boom valt niet om, ondanks de dunne toplaag van de bodem die het wortelstelsel weinig houvast biedt. Hoge bomen ontwikkelen geleidelijkaan plankwortels die hen bo-

vengronds schragen: in een hoek van 45 graden en soms metershoog. Na de val doen de wetten van de jungle zich gelden. Je kunt het dichten van de wond bijna met je ogen volgen, zo snel gaat het. Jonge zaailingen schieten op en groeien soms wel tien centimeter per dag. De race om het gat in het gebladerte op te vullen is begonnen. Op de bodem van het bos heerst koortsachtige activiteit. Alles wat hoog in de bomen werd versmaad, dient nu als voedsel voor dieren en organismen die op de bodem leven. Daar wordt alles zo afgebroken dat het in de bodem weer voedsel is voor regenwormen en micro-organismen. Planten en bomen halen met hun wortels op hun beurt weer voedsel uit de grond. De kringloop is gesloten. Niets gaat verloren. Het oerwoud houdt zichzelf in stand. Alleen water en licht worden van buitenaf aangevoerd. In het gat van een neergestorte boom ontstaat tijdelijk een ander milieu. Waar eerst schemer heerste dringt nu - na de storm - het zonlicht op volle sterkte tot de bodem door. De isolerende werking van het gebladerte is verdwenen en daarmee de constante, warme en vochtige atmosfeer. Onder normale omstandigheden groeien open plekken betrekkelijk snel dicht. Ontkiemend zaad wortelt in de rijke voedingsbodem van verteerde vegetatie en dode organismen. De dunne vruchtbare toplaag spoelt niet uit, omdat de open plek van een gevallen woudreus betrekkelijk klein is. Het bos regenereert. En beneden, op de bodem van het bos, leven mens, dier en flora in betrekkelijke harmonie. D

Een buitenboordmotor is handig. Maar de overstap naar 'cash economy' is nodig om aan benzine en onderdeien te komen Foto Frans Welman De neushoornvogel, naamgever van een uniel< feest op Borneo Foto Frans Welman Langhuis op Borneo: vijftig families onder één dak Foto Frans Welman

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen