VU Magazine 1993 - pagina 79

Het parool van de betrokkenheid op de ander, is voor het aankomend lid van de arbeidzame samenleving opvoedkundige noodzaak en voor het terugtredend lid een vrome wens. Het is een aansporing voor de oudere mens om iets nuttigs voor de gemeenschap te doen op het moment dat hij voor de gemeenschap zijn nuttigheid dreigt te verhezen. Niet alleen dreigt de samenleving de oudere af te schrijven, ook in de eigen omgeving vallen door overlijden steeds meer mensen weg. Er blijven weinig anderen over op wie men betrokken kan zijn. Het schrikbeeld van de vereenzaamde, in de eigen vuiligheid vegeterende bejaarde doemt op. Teruggetrokken gedrag kan alleen maar versnelde geestelijke aftakeling, seniliteit en dementie tot gevolg hebben. Verveling moet - de conclusie is onontkoombaar - met aUe middelen v/orden bestreden.

32

Voor degenen die er naar snakken af en toe niets te doen te hebben, zijn de aansporingen tot sociale betrokkenheid van Van de Camp niet echt relevant te noemen. Bovendien - en dat is iets waar Van de Camp minder aandacht voor heeft - kan niet gezegd worden dat in onze samenleving niets wordt gedaan om de verveling te bestrijden. Er bestaat bijvoorbeeld een hele amusements- en vrijetijdsindustrie die de strijd met de verveling heeft aangebonden. Dat khnkt een tikkeltje flauw. Zo negatief ook. Alsof mensen alleen maar van In De Hoofdrol, Prijzenslag en de Lotto-show houden omdat ze toch niets anders te doen hebben; alsof ze er geen oprechte liefde voor kunnen koesteren. Toch is het niet misplaatst te zeggen dat het voorkomen van verveling centraal staat in het moderne televisie-aanbod. Het is van middel - een goed gemaakt programma, daar wil je vanzelfsprekend naar blijven kijken - tot doel geworden. De aandacht mag geen moment verslappen. De moderne kijker ligt lui op de bank met de afstandsbediening in de hand. O p het moment dat het even iets minder opwindend is, schiet hij door naar een ander net; even kijken wat daar te zien is. De programmamaker is in een niet aflatende strijd met de afstandsbediening gewikkeld; hij dient de verveling voor te zijn en zijn publiek onophoudelijk van nieuwe sensaties te voorzien. In Amerika heeft die vervelingsangst

v u MAGAZINE FEBRUARI 1993

geleid, stelde televisiecriticus Ron Kaal, tot een show als die van Morton Downey Jr. In zijn show snijdt hij 'grote' onderwerpen aan als prostitutie en illegale immigranten. Maar van een serieus debat is geen sprake. Eerst valt Downey de ene getuige aan, beledigt hem en snoert hem de mond, om vervolgens zich helemaal op de getuige van de andere partij te werpen. "Ondanks de pretenties van zijn onderwerpen is Downey niet geïnteresseerd in analyse en inzicht, maar uitsluitend in verbaal vuurwerk en vermaak", merkt Kaal op. In Nederland wordt de jacht op opwinding het meest radicaal ingezet door Veronica. Stemmen als opgevoerde brommers, lillende beelden, aftitelingen die onmiddellijk afgekapt worden, gesprekken waarbij onophoudelijk achtergrondmuziek te horen valt, en items die geen m o ment de pretentie van diepgang m o gen krijgen. De kijker mocht zich eens gaan vervelen. Ieder moment van rust kan fataal zijn voor de presentator; in een fractie van een seconde is hij weggevaagd van het scherm en mag een andere held het in de rodeo even proberen uit te houden. Totdat die ook afgeschud is en in de verlaten televisie-arena ligt te spartelen.

babbelaars, ze drentelen wat in hun tuin, nemen plaats in het café, of slenteren over straat. Het hefst schrijven ze over zichzelf en hun naasten: hun familie, vrienden en collega's. Ieder fanatisme is hen vreemd, ze hoeven niet zo nodig snelle oordelen te vellen. Liever leven ze zich uitvoerig in, in wat een ander beweegt; ook als die ander een 'vijand' is. Zulke schrijvers nemen overal uitgebreid de tijd voor. Het is niet nodig om te doen alsof je het druk hebt. Voor een schrijver is haast nooit een deugd. "Wijs is hij die het leven eentonig maakt, want zo heeft ieder voorval het voorrecht een wonder te zijn", schreef de Portugees Pessoa in 'Het boek der rusteloosheid'. Voor Pessoa en andere 'trage' schrijvers kan de leegte echt een kracht zijn en niet een gat dat met actie gevuld moet worden. Alle ellende op de wereld komt voort uit het feit dat mensen niet in staat zijn om in een kamer met de armen over elkaar te zitten.

merkte Pascal op. En om er nog maar een andere denker bij te slepen: de R o e m e e n E.M. Cioran is niet minder krachtig in zijn kritiek op het menselijk activisme. Hoe komt het dat Afrikaanse gorilla's zich tevreden stellen met een monotoon bestaan en zo'n schrijnend gebrek aan daadkracht ten toon spreiden? Zouden zij de vervehng niet kennen? vroeg een bioloog zich ooit a£ Dat nu, vindt Cioran, is typisch de vraag van een mens. De ledigheid is goddelijk, alle bedrijvigheid leidt alleen maar tot angst. "In de natuur is hij (de mens, kn) de enige die de eentonigheid niet kan verdragen, de enige die kost wat koste wil dat er iets gebeurt, het doet er niet toe wat." Asociaal Een stelling als die van Van de Camp dat betrokkenheid op de ander het hoogste goed in het leven is, is voor een beetje schrijver of intellectueel

voor mensen die van nadenken hun beroep hebben gemaakt, maar de meeste mensen zijn nu eenmaal geen intellectuelen, die zich trouwens toch al het hefst als verschoppeHngen van de gemeenschap gedragen. Waarom zou je mensen niet mogen aansporen zich wat actiever op te stellen, zich meer met de medemens te bemoeien? Waarom zou je mensen daarnaast het instantplezier ontzeggen dat R T L - 4 hen te bieden heeft? Daar zit iets in. Het is vermakelijk om een 'recht op luiheid' te proclameren, zoals Paul Lafargue, de eigenzinnige schoonzoon van Marx dat deed; een spitse reactie op het overtrokken activistische, 'produktivistische' denken van zijn schoonvader. Maar met luiheid en passiviteit als hoogste maatschappehjke waarden komt niemand ver. O o k luie mensen genieten hun passiviteit het Hefst op een gemakkelijke stoel, kussen in de rug, gekoeld drankje bij de hand. Er moet hard gewerkt worden om de passiviteit prettig te maken. Het accentueren van het trage, passieve denken is, denk ik, vooral een noodzakelijk tegenwicht voor het snelle, actieve handelen. Een correctie op iets waar een teveel aan is. De verheerlijking van het actieve handelen maakt zo zijn slachtoflïers; de mensen die het het drukste hebben, zijn vaak snel opgebrand. Hele groepen mensen die het hoge werktempo niet kunnen bijbenen, worden voortijdig uit het arbeidsproces verbannen. Kunnen ze de hele dag voor de buis zitten, de verveling verdrijven met de snelle shows van Viola Holt en Hans Kazan. Aan nadenken bestaat dan ook niet meer zo'n behoefte. Dat verhevigt de pijn alleen maar. Maar het is waar: ook anderszins is diep nadenken soms hinderlijk en nutteloos. Je kunt niet eindeloos in meditatie verzonken zijn. De vluchtige opwinding van de televisie heeft iets verleidelijks. Niet altijd kan ik het opbrengen om Fernando Pessoa en Laurence Sterne te lezen; soms vind ik ze onuitstaanbaar en saai. Dan verdrijf ik de vervehng liever met nerveuze hiphopmuziek en de nieuwste videoclip van Madonna.

een gotspe. Voor een schrijver, maar ook voor een lezer, is het noodzakelijk om af en toe volstrekt asociaal te zijn en zich met niets en niemendal te bemoeien. Alsjeblieft even geen zeurderige intersubjectiviteit. De leegte vormt voor de schrijver een bestaansvoorwaarde, een ruimte waarin hij zich vrij kan bewegen. Met de televisie aan wordt zelden een verheven gedachte geboren, in het kringgesprek komen maar weinig puntige formuleringen tot stand. Het alleen zijn, je afsluiten van prikkels van buitenaf, is noodzakelijk voor de concentratie, voor het langdurig en intensief je met een onderwerp bezig kunnen houden. Het nadenken heeft iets ongezeUigs. O p een zenboeddhistische wijze moet het hoofd van overbodige ballast ontdaan worden. Alleen in een kale, geestelijke ruimte is het prettig toeven. Het benadrukken van de waarde van passiviteit en teruggetrokkenheid lijkt iets ehtairs te hebben. Leuk

Gelatenheid Het gevecht tegen de verveling levert een fascinerend spektakel op. Maar uiteindelijk raakt de kijker buiten adem. De permanente aaneenschakeling van opwindende hoogtepunten, werkt op den duur afstompend. Het centrale principe van film en televisie is: There must be no quiet moments, zoals een Amerikaanse filmproducent het ooit uitdrukte. Maar van de weeromstuit ontstaat na al dat hectisch geweld een behoefte aan een zekere kalmte, aan iets dat vroeger wel 'bezinning' genoemd werd. De snelheid van de televisie roept, bij mij in ieder geval, na verloop van tijd de behoefte aan de traagheid van de literatuur op. Ik houd van langzame, bedachtzame schrijvers als Montaigne, Laurence Sterne, György Konrad en Fernando Pessoa. Ik bewonder hun geduld en hun taoïstische gelatenheid. Zij zijn nieuwsgierig naar alles wat er in de wereld gebeurt, maar de vluchtige jacht op sensaties is hen vreemd. Ze nemen een onderzoekende, reflexieve houding aan. Het zijn minzame

UI

5 § o ï

Naar aanleiding van: L.A.M, van de Camp De kracht van de leegte: het verschijnsel verveling in een spiritueel cultuurhistorisch en filosofisch perspectief. Nijmegen, f 4 0 , - .

33 v u MAGAZINE FEBRUARI 1993

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen