VU Magazine 1992 - pagina 234

Griekse, het christelijke, het humanistische, het rationaHstische, het Hberale, het socialistische denken. Je had maar te kiezen, alles was beschikbaar. Die grote verwarring heeft in de negentiende eeuw een nostalgie naar autoriteit doen ontstaan, een verlangen naar bindende regels. Een dichter als Byron projecteerde zijn autoriteit op de Alpen, op het grandioze, op het bijna bovenmenselijke van de natuur. De natuur kan een overweldigende schoonheid hebben en werd soms een remplacant voor het godsbesef. De natuur heeft ook nog het voordeel dat ze zichtbaar is. Dat is met God niet het geval. "IndividuaHstische, bijna nihiHstische, zeer liberaal denkende mensen raakten in die tijd - de negentiende eeuw - het spoor voUedig bijster en begonnen grote ideologische constructies te bouwen. O o k het nationalisme met zijn vlaggen, symbolen en leuzen is voor een groot deel een remplacant voor godsdienstige zekerheden. Maar ik keer mij niet tegen alle denkers die in mijn dissertatie aan de orde komen. Met Heine bijvoorbeeld voel ik mij in zekere mate verwant. Ik vraag mij af waarom u denkt dat ik in dit boek mij afkeer van autoriteit?" H

U hanteert een kritische ondertoon, betiteUngen als nostalgie en illusionisme zijn niet direct positief te noemen. " U hebt toch niet helemaal begrepen wat ik bedoeld heb", zegt Oerlemans op een allengs ijziger wordende toon. "Ik heb analyses gemaakt en dat zo klinisch mogelijk gedaan. Het was niet mijn bedoeling een moreel oordeel te geven. U ziet een analyse van de zaak teveel als een vorm van agressie. Maar", vervolgt hij iets zachtmoediger, "het zijn inderdaad illusie-stelsels, ficties. Dan nog moet u er niet van uitgaan dat ik iUusies of ficties laag aansla. Ik stel mij niet op het standpunt van een banale realist die illusies en ficties minderwaardig vindt, voor wie alleen de zogenaamde feiten tellen. Ik respecteer die illusies maar zie aan de andere kant de vruchteloosheid van het streven. Iemand als Barrès schreef boeken over de grootheid en de diepte van de Franse ziel, tegelijk schreef hij in zijn dagboek dat ze eigenlijk maar fantomen waren. EigenHjk is hij steeds nihilist gebleven. Hij geloofde au fond niet, of met grote moeite, in zijn eigen droombeelden." I

Hoe kan dat, iets vol overtuiging verkondigen en er zelf niet in geloven? "Het gaat om de wil tot geloof. M e n wilde in die ideologieën geloven, men moest en zou daarin geloven. Het was een poging tot zelftherapie. In zichzelf voelden ze de twijfel, de verwarring en de eenzaamheid die hen zo ongelukkig maakte. Zo zijn er hele ideologische bouwwerken opgericht inzake het Franse instinct of de Duitse Rasse. Dat waren natuurlijk allemaal fantomen. Maar in diezelfde tijd wordt het christelijk godsbegrip ook fantoomachtig. Wat ooit als realiteit gezien werd, kon alleen

met kunst en vliegwerk bij elkaar gehouden worden. Wat de katholieke kerk allemaal niet gedaan heeft om het geloof overeind te houden! "In dezelfde tijd ontstond de stroming van het primitivisme. Bij jagers- en vissersvolken met hun eenvoud en betrekkehjke armoede, zouden de mensehjke verhoudingen het gelukkigst zijn. Annie Romein noemde dat 'het heimwee naar het rieten rokje'. Dat zoeken naar primitieve vormen van zekerheid vind je in de schilderkunst onder andere bij Gauguin en Picasso. H

Al die illusies hebben wel mooie kunst opgeleverd. "Ja, ook heel mooie literatuur. Maar ook w e tenschappelijke begrippen hebben bijgedragen aan het illusionistische denken. Begrippen als instinct en Rasse zijn ontleend aan de biologie. Of het nu ging om het funderen van het nationaHsme of om de onvermijdelijkheid van de erfelijke standenmaatschappij, zoals Charles Maurras stelde, iedereen beriep zich op de w e tenschap. Marx ook. Die wereldrevolutie was toch wetenschappelijk noodzakelijk? Dat is het determinisme van de klassenstrijd. In dat enthousiasme voor het prestige van de wetenschap zat een belangrijk moment van zelfovertuiging, want de heren waren helemaal niet zo zeker van hun zaak. Marx vermoedelijk wel, die heeft nooit aan zichzelf getwijfeld. Maar dat weet ik niet helemaal zeker. "Er zijn enkele figuren geweest die in geen enkel fantoom geloofd hebben en zich overal buiten hielden. Die hadden het het moeilijkst. Ze hadden geen enkele illusie om zich aan vast te houden. Nietzsche was zo iemand. Het nationalisme was voor velen een reddingsboei. Dat vond hij niks. Het christendom vond hij ook niks. God is dood. Hij is tot het uiterste gegaan op het punt van nihihsme en van individuele vereenzaming. H e t Hjkt er op alsof hij met het idee van de Uebermensch zich ook overgaf aan een vorm van illusie-denken. Maar onder die Uebermensch verstond hij een categorie van individuen met grote oorspronkeHjkheid, onafhankelijkheid en moed." H

De kritiek op de industriële samenleving was misschien illusie-denken. Maar was het in veel opzichten ook niet een heilzaam correctief op uitwassen van egoïsme en platvloers winstbejag? "Dat is zeker waar", beaamt Oerlemans. "De kritiek op de nuttigheidscultuur, op de homo economicus, op de verschraling van het denken en het voelen, die hele romantische cultuurkritiek heeft toch wel een heilzame functie gehad. Wel waren die cultuurkritici steeds de zwakste partij. Je ziet toch dat het belang van filosofie, van alfa-wetenschappen is afgenomen ten gunste van techniek, natuurkunde en industrie en al die andere oernuttige dingen. Ze hebben het nooit gewonnen."

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen