VU Magazine 1994 - pagina 386

32

wordt uitgeoefend. Uit die onvermijdelijkheid vloeit een fundamentele menselijke verleiding voort: instemming met hetgeen er nu eenmaal is. Omdat de dingen er zijn, krijgen ze bijna iets moois. Waar zou je je eigenlijk druk om maken? Boosheid op datgene wat veranderbaar is, vereist niet zoveel moed. De kans op succes maakt dat protest zinvol. Canetti is daarentegen iemand die zich het meest boos kan maken op het meest onveranderlijke. De te verwaarlozen kans op succes lijkt hem niet te deren. Hij hoeft niet zonodig winnaar te zijn. Misschien zou je dat de enig waarachtige vorm van heldhaftigheid kunnen noemen. Canetti is nooit op zoek naar een gemakzuchtige bevestiging van de eigen gevoelens en instincten. Ook in dat opzicht kiest hij altijd de moeilijkste weg. Zijn meest verontrustende gedachte is misschien wel het denkbeeld dat iemands dood de overlevenden kan sterken; een v/erkelijk stuitende gedachte. Het druist volledig in tegen wat ieder mens waarneemt en voelt. Als iemand in de naaste omgeving overlijdt, voelen we pijn en verdriet. Canetti zegt daarentegen dat er nog een andere emotie in het spel is, een emotie die we minder graag onder ogen willen zien. "De schrik van de dode, zoals die voor ons ligt, wordt afgewisseld door genoegdoening: wij zijn niet zelf de dode. Wij hadden het kunnen zijn. Maar de ander ligt te neer. Wij staan zelf rechtop, ongetroffen en onaangetast, en of we nu een vijand hebben gedood of een vriend ons is ontvallen, alles wekt plotseling de indruk alsof de dood die ons bedreigde van onszelf op hem is afgewenteld." Er bestaat een lust van het overleven: de anderen sterven, jij niet. Het is voor ieder mens moeilijk om aan de eigen sterfelijkheid te geloven, zolang het jezelf niet overkomt. Canetti stelt dat het wegvallen van mensen bijdraagt tot een gevoel van onk^vetsbaarheid, van kracht en uiteindelijk ook onsterfelijkheid. Dit soort genoegdoening blijft normaal gesproken achter de maatschappelijke conventie van het verdriet verborgen. In oorlogstijd vallen de conventies weg. Niet dat dan 'de ware aard' van de mens naar bovenkomt, wel krijgen een aantal onderdrukte instincten vrij baan. De aantrekkingskracht van de oorlog bestaat niet zozeer uit

v u MAGAZINE OKTOBER 1994

het opzoeken van het gevaar, stelt Canetti, maar uit het doden, het massale doden. Wie graag ten strijde trekt, gaat ervan uit dat de anderen zullen sterven, en dat hij degene is die overleeft. Hij overleeft niet alleen zijn vijanden maar ook de mensen uit het eigen kamp. Hoe meer mensen sneuvelen, des te groter de glans van onkwetsbaarheid die afstraalt van de teruggekeerde uit de oorlog. Zelfs als de eigen partij verloren heeft, is de overlevende nog altijd een held. De machthebber is degene die alle mensen wil overleven. Soms wil hij daarom niet eens nageslacht; zijn kinderen zouden hem wel eens kunnen overleven. Hij deinst er niet voor terug zonodig zijn eigen onderdanen over de kling te jagen. Canetti, die een kenner was van alle culturen en tijdperken, vertelt het fascinerende verhaal van een veertiende-eeu^vse sultan in Delhi die het gerucht ter ore kwam dat de bevolking van de stad een opstand tegen hem beraamde. Hij verjoeg de bevolking en de achterblijvers liet hij vermoorden. Terwijl hij in zijn paleis over de verlaten stad uitkeek, verzuchtte hij: " N u is mijn hart rustig." De sultan was de overlevende bij uitstek. De enig overgebleven mens. Dictatuur Als Canetti zulke verhalen vertelt, is het nooit om aan te tonen hoe primitief en bloeddorstig sommige culturen kunnen zijn. Bij een veertiende-eeuwse machthebber is alleen op extreme wijze zichtbaar wat een bijna algemeen menselijk instinct is: het plezier van het overleven. Canetti aarzelt daarbij nooit om in eigen vlees te snijden. Hij schrijft niet over macht als iets dat uitsluitend ter beschikking staat van anderen. Macht heeft hij zelf ook uitgeoefend. De verering van Karl Kraus IS belangrijk geweest in zijn leven. Kraus was een Weense satiricus, een onvermoeibaar strijder tegen autoriteiten, tegen het soort mentaliteit dat tot de Eerste Wereldoorlog leidde. Canetti raakte, zoals zovelen in zijn tijd, volledig in de ban van Karl Kraus. Maar die invloed was nogal verstikkend. Later schreef hij dat hij in die tijd ondervond wat het is om in een dictatuur, een vrijwillig gekozen dictatuur, te leven. Ook Canetti kende m die tijd zijn joden': "Mensen van wie ik mijn blik afwendde wanneer ik ze m een

café tegenkwam, mensen die ik geen blik waardig keurde, wier lot mij niets aanging, die voor mij in de ban waren gedaan en uitgestoten, v/ier aanraking mij zou hebben bezoedeld en die ik in alle ernst niet meer tot het mensdom rekende: de slachtoffers en tegenstanders van Karl Kraus." N u ik Canetti's meesterwerk 'Masse und Macht' herlees, valt mij op hoeveel van zijn persoonlijke obsessies in het boek verAverkt zijn; obsessies die, zoals in alle belangrijke literatuur, een universele betekenis krijgen. In zijn autobiografie schrijft hij hoe heilig de oordelen van Karl Kraus voor hem waren. Als Kraus zei dat Heinrich Heine een schrijver van niets was, was het laatste woord over Heine daarmee ook meteen gezegd. Van zo'n vent hoefde je geen letter meer te lezen. Pas geleidelijk wist Canetti zich aan de doodvonnissen van zijn held te onttrekken. O m te ontdekken dat Heine eigenlijk een fantastische schrijver was. In 'Masse und Macht' schrijft Canetti over de vreugde van het oordelen. "Dat is een slecht boek", zegt iemand en de daarbij getoonde gelaatsuitdrukking verraadt geen pijn maar plezier. We hebben het over 'een slechte schrijver', en dat krijgt al gauw de morele bijbetekenis van 'een slecht mens'. Het is heerlijk om iemand de grond in te stampen. De oordeelsziekte is een van de meest verbreide ziektes, vindt Canetti; weinigen die er niet door zijn aangetast. Canetti probeert aan alle mogelijke verschijnselen een antropologische duiding te geven. De oorsprong van de oordeelsziekte is zijns inziens massavorming. Het negatieve oordeel verdeelt de wereld in overzichtelijke partijen, die van de 'goeden' en die van de 'slechten'. In het alledaagse leven zijn de consequenties van deze oordeelsziekte niet al te groot: de partijvorming fluctueert nogal. Maar ook in vredige tijden is in de kiem de neiging al aanwezig om het negatieve oordeel op te schroeven tot een actieve en bloedige vijandschap tussen twee tegenover elkaar staande massa's. Elk vreedzaam oordeel kan uiteindelijk letterlijk een doodvonnis worden. Gevangen Niet alleen Karl Kraus figureert onzichtbaar in 'Masse und Macht', het-

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen