VU Magazine 1996 - pagina 176

soof fascist? Misschien was zijn enthousiasme voor Hitler alleen een uiting van politieke onbezonnenheid; een politieke 'misstap' hoeft nog niet alles te zeggen over de betekenis van zijn filosofische werk. Celine was een verschrikkelijke antisemiet. Maar diskwalificeert hem dat nu ook als schrijver? De gangbare mening houdt het erop dat hij een schoft èn een groot schrijver was.

maken van die keuzes allemaal alleen staan. Natuurlijk, mijmert de filosoof, denken we ons te k u n n e n vastklampen aan de zekerheden van onze opvoeding, het onderwijs, het religieuze geloof, het geloof in een betere samenleving, het geloof in wat wetenschap en techniek vermogen, of het geloof in de idolen van de vermaakindustrie. Maar dat is allemaal niet het 'eigenlijke' leven. Dat zijn de sjablonen, de modellen die ons aangeboden worden en die gedachtenloos k u n n e n worden nagevolgd. Maar juist die gedachtenloosheid moet worden bestreden. Alle zekerheden zijn slechts schijnzekerheden met een functie: ze stellen gerust, wiegen in slaap. Het overboord gooien van zekerheden is een riskante aangelegenheid, dat roept angst op. Maar, verzekert de filosoof, het is niet vreemd om bang te zijn want het is geen pretje om nauwelijks nog vaste grond onder de voeten te hebben en in een afgrond voor je te blikken. En uit die angst kan ook iets moois voortvloeien. We realiseren ons op onszelf te zijn teruggeworpen, op niets en niemand zonder meer te kunnen vertrouwen en helemaal alleen iets te moeten opbouwen. We moeten ons eigen leven ontwerpen. En het maakt niet zoveel uit wat je bouwt - ieder heeft zo zijn eigen voorkeur - zolang je er maar zeker van bent dat het ontwerp helemaal van jou is. Dat, lijkt de denker te bedoelen, is het bewuste leven. Het moment van de keuze is essentieel, voegt hij er nog aan toe. Op dat moment worden we uit de sluimering van het gedachtenloze leven gewekt, dan voelen we pas echt dat we bestaan. We realiseren ons ineens: dit ben ik. Het is daarom noodzakelijk onze keuzes met kracht te maken; we dienen vastberaden ['Entschlossen', kin vooruit, vuist gebald) te zijn. Het moment van de keuze veroorzaalct een schokeffect, een breuk met alle routine en sleur. Hoe heftiger, radicaler en onwrikbaarder de keuze, des te groter zal de intensiteit zijn waarmee we ons van ons bestaan bewust zijn. KNIEBROEK

Heidegger was geen politiek denker. Niettemin zit in zijn werk een onuitgesproken maatschappijkritiek. Hij heeft een afkeer van de stad als plek van het 'oneigenlijke' leven. In de stad worden de zintuigen te hevig geprik-

HALFSLACHTIG

keld, er is te veel vermaak, te veel drukte. De afleiding van de stad leidt af van waar het werkelijk om gaat, van het bewuste leven. Heidegger cultiveerde daarom ook nadrukkelijk een wat boertig imago. Hij woonde in een hut, hoog op een berg, hij verscheen in kniebroek op college en had vaak zijn ski's nog op zijn rug. Het platteland is niet door valse cultuur bedorven en bezit een rust die noodt tot nadenken. Daar is nog ruimte voor het 'eigenlijke' leven. Heidegger had al evenmin sympathie voor de politiek van zijn tijd. De politieke openbaarheid was in zijn ogen de wereld van de goedkope meningen en het elkaar napraten; geen helder en bewust denken, maar een denken in clichés. En tja, toen bleek Heidegger ineens fascist te zijn. En niet zo'n klein beetje ook. Als lid van de NSDAP werd hij rector van de universiteit van Freiburg en maakte zich daar een bijbehorende stijl eigen. Hij verspreidde circulaires in een snerpende soldateske stijl. Zijn aansluiting bij de nazi's was niet een of andere tactisch-strategische manoeuvre, zoals hij het later wel voorstelde, hij deed het met hart en ziel. En toen zijn collega, de filosoof Jaspers, opmerkte dat Hitlei toch geen man van beschaving was, bracht Heidegger daar tegen in: "Beschaving is volstrekt onbelangrijk (...) kijk alleen eens naar zijn prachtige handen!" De filosoof, zo blijkt uit een dergelijk uitspraak, was oprecht verliefd op de politicus; een verliefdheid die, zoals dat in zulke gevallen nu eenmaal gaat, weinig ruimte laat voor bezonnen nadenken - die handen, die ogen, dat stemgeluid. Maar was Heidegger nu ook als filo-

WETENSCHAP,

CULTUUR

&> SAMENLEVING

so

- APRIL

Heidegger is nog gecompliceerder. Hij was niet bepaald een fascistische denker; van antisemitische of racistische denkbeelden kan hij niet worden beticht. Maar helemaal vrij te pleiten valt hij ook weer niet. Zijn filosofisch denken is misschien niet helemaal schuldig, maar, denk ik, hier en daar toch een tikje medeplichtig. Op zijn minst valt van Heidegger te zeggen dat hij onvoldoende beschermende maatregelen genomen heeft om zijn denken voor fascistische ontaardingen te behoeden. Een zekere nalatigheid ligt wat mij betreft in zijn a-moralisme. Doe wat je wilt, maar doe het bewust, is simpel samengevat zijn credo. De filosofie van Heidegger heeft geen inhoud, er bestaat geen enkele reden om bepaalde keuzes te veroordelen, zo lang er maar goed over nagedacht is. De uitkomst doet er niet zo heel veel toe. Als ik nu bij mijn volle verstand, en na uitgebreid gedelibereer, heel bewust kies voor Hitler, is daar vanuit zijn filosofie weinig tegen in te brengen. Heidegger zwijgt; een heilzaam zwijgen omdat hij bedankt voor de rol van de geestelijk leidsman die anderen de weg wijst. Hij is een goeroe die er geen wil zijn. In een tijd van oorverdovende zedeprekerij kan het verademend zijn om iemand a-moreel te horen zwijgen. Maar soms is het nodig dat stilzwijgen te verbreken en kan het gewenst zijn een oordeel uit te spreken. Als ik weloverwogen tot de conclusie kom een ander te willen vermoorden, is dat dan een te respecteren keuze? Misschien is de ene keuze toch iets onverstandiger dan de andere. Ook de filosofische hunkering van Heidegger naar vastberadenheid maakt mijns inziens ontvankelijk voor het fascisme. Wie resoluut en vastbesloten is, voelt het bewuste leven in zich vibreren. Zoiets impliceert niet onmiddellijk een keuze voor het fascisme, en i^^è

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen