UIT DE HISTORIE

Oliver Cromwell.')

III, (Slot.)

De dictator.

Hoe heeft Cromwell van zijn dictatoriale macht gebruik gemaakt? Wianneer men zich tot de uiterlijke gebeurtenissen bepaalt, is het antwoord op die vraag niet moeihjk. Hij heeft, voorzoover hem dat althans mogelijk was, in het binnenland de rust hersteld, en tegenover het buitenland een krachtige en succesrijke politiek gevoerd. Maar van meer belang is voor ons de vraag, welk karakter Cromwells dictatuur heeft gehad, en welke opvattingen hij heeft gekoesterd omtrent zijn taak. En dan wordt het lasUger om tot een juist oordeel te komen. Vooral ook, omdat zich daarbij op het eerste gezicht een aantal schijnbaar onoplosbare tegenstrijdigheden voordoen. Want de man, die zoo vastberaden de tyrannie der Stuarts had bekampt, heeft zelf als dictator zijn tegenstanders onder zwaren druk gehouden. De kampioen voor godsdienstige en staatkundige vrijheid heeftj eenmaal in het bezit van de macht, aan anderen die vrijheid onthouden. Terwijl hij steeds weer zich beriep op den bijbel, is zijn regeerbeleid veeleer hard en streng geweest, dan een toonbeeld van christehjke liefde en verdraagzaamheid.

Op zeer verschillende wijzen heeft men getracht deze tegensti-ijdigheden te verklaren. Voor zijn felste tegenstanders was de zaak volkomen duidelijk. De aanliangers van het verdreven vorstenhuis konden hem niet anders zien dan als een gewetenloozen oproerling, ja zelfs noemden zij hem in vollen ernst den antichrist of den baarlijken duivel. Vondel, die als Hollander en als Roomsch-Kathohek twee redenen voor één had om op Cromwell

gebeten tie zijn, heeft aan ©en dergelijke stemming uiting gegeven, toen hij dichtte:

„Maar als hij uit zijn Bijbel begint te spreken, Dan hoort men de Duivel de Passi preken", en den Protector aanduidde als „Milord Isegrim, van den boozen geest bezeten".

Voor latere beoordeelaars speelde dit religieuse element een minder groote rol, maar daardoor •werd hun meening niet minder onbillijk. Zij wilden in Cromwell niet meer zien, dan een stuwen en eerzuchügen geweldenaar die van den godsdienst gebruik maakte om aan zijn machtsbegeerte te voldoen, en, toen hij eenmaal zijn doel bereikt had, ten deele het masker afwierp, en zijn ware gedaante toonde.

ÏWeer anderen hebben hem in de eerste plaats beschouwd als een geestdrijver, voortgesleept door onpractische en ongezonde dweeperijen, die faalde toen hij de oelegenheid kreeg om zijn denkbeelden om te zetten in de practijk.

Maar geen dezer verklaringen geeft een bevredigende oplossing. Inzoover zij niet door haat en afkeer ingegeven zijn, miskennen zij aUen öf Cromwells positie, öf zijn denkbeelden en karakter.

In de eerste plaats zijn positie. Hijzelf heeft eens geheel juist uitgedrukt, hoe die beschouwd moet worden, toen hij zei: „WaarUjk, voor Gods aangezicht kan ik verklaren, dat ik voor mij geen andere taak zie, noch een andere functie, dan die van ©en politie-agent, die in de eerste plaats is aangesteld om de orde te bewaren in zijn wijk". Toen CromweU naar de macht greep, verkeerde Engeland in een volop revolutionairen toestand. Er dreigde öf een voortzetting van den burgeroorlog die het land aan den rand van het verderf zou brengen, öf een schijnverzoening, die niéuwe confUcten onvermijdelijk moest maken. De allernoodzakelijkste eiscli van het oogenblik was een straffe hand, tot herstel van geordende toestanden. Daarin zag Cromwell zijn voornaamste en hem van hoogerhand opgelegde taak. De wijze, waarop hij zich de maclit heeft toegeëigend en waarop hij die macht gebruikt heelt, was zouder eenigen twijfel revolutionair. Maar een buitengewone tijd eischt buitengewone maatregelen, en Cromwell was er de man niet naar om zich angstvallig af te vragen, of hij wel steeds binnen de perken van wettelijke bevoegdheden bleef.

In deze omstandigheid lag zoowel de kracht als de zwakheid van zijn bewind. Daar hij de macht bezat om zijn besluiten onmiddellijk in daden om te zetten, was hij in staat om door snel en doelbewust handelen het hoofd te bieden aan de tallooze moeilijkheden, die hij op zijn weg ontmoette. Hij heeft daarbij de voortreffelijke eigenschappen getoond van den staatsman, die met verstandig opportunisme steeds die maatregelen zoekt, welke het best passen op de gegeven situatie. Zijn succes als legeraanvoerder had hij voor een groot deel te danken geliad aan het feit, dat hij nooit te werk ging volgens een vooral-beraamd en daarna onveranderlijk plan, maar zich met groote soepelheid voortdurend wist aan te passen bij de zich wijzigende omstandigheden. Zóó ging hij ook te werk als regeerder.

Maar in dit bijzondere karakter van ziijn gezag lag tevens de zwakheid ervan. Wie zelf met revolutionair geweld de teugels van het bewind in handen genomen heeft, kan moeilijk verwachten, dat iedereen hem terstond als wettige overheid zal acoepteeren, Aan één stuk door hebben koningsgezinden en aanhangers der parlementsheerschap^ pij tegen zijn regeering gecomplotteerd en geïntrigeerd, zoodat zijn bestuur een aanhoudende staat van beleg is geweest.

Desondanks is Cromwell er nog in geslaagd om opbouwend werk te verrichten. Hij was er zelf van overtuigd dat een militaire dictatuur, gelijk de zijne, allerminst de meest geschikte regeeringsvorm voor een' land is, en dat zij slechts bestaansrecht kan hebben als overgangsstadium. Onverbiddelijk trad hij op tegen alle pogingen om zijn bewind omver te werpen, maar ieder die wilde meewerken, ook al behoorde hij tot vroegere vijanden, was hem welkom. Zelfs had hij den zedelijken moed om den radicalen, half-anarcliistischen verlangens van sommigen zijner geestverwanten, die de revolutie nog lang niet voltooid achtten, den kop in te drukken. Niettegenstaande alle moeilijkheden is onder zijn bestuur de rechtspraak op hooger peil gebracht, zijn handel en nijverheid door zijn bescherming herleefd, en werden opvoeding en onderwijs verbeterd. Het bewind van den Protector, zegt een zijner laatste beoordeelaai's, was, afgezien van zijn dictatoriaal karakter, rechtvaardig, gematigd en wijs.

In dit alles is het religieuse gezichtspunt van overwegend belang geweest. Het beheerschte zoowel zijn buitenlandsche als zijn binnenlandsche politiek. Het nauwe bondgenootschap van alle Protestantsche machten, dat hij beoogde, is niet tot stand gekomen. Maar wel is hij er in geslaagd om Engeland, welks aanzien door het halfslachtig gelaveer der Stuarts sterk was gedaald, weer vooraan te plaatsen in de rij der Protestantsche mogendheden.

Maar duidelijker nog komt de Puritein naar voren in de wijze, waarop hij zijn macht naar binnen uitoefende en opvatte. Deze man van staal en graniet leefde in een 4}ep afhankelijkheidsgevoel tegenover zijn God. Bijbel en gebed waren de bronnen van zijn kracht. De independentistische trek van zijn godsdienstige gezindheid is daarbij onmiskenbaar. Zij spreekt duidelijk uit zijn onwankelbare overtuiging, een speciaal werktuig in Gods hand te zijn tot heil van het Engelsche volk. Daarop baseerde loij zijn optreden als dictator en daaraan ontleende loij voor zichzelf het recht op de overheidsmacht. Koning en Parlement hadden^ naar zijn inzicht, gefaald in de uitoefening der hun door God opgelegde taak, en hij beschouwdte het als zijn roeping van Godswege, om die taak van hen over te nemen. De gevaarlijke consequenties van een dergelijke opvatting, waarin de subjectieve overtuiging van het individu richtsnoer wordt voor de bekleeding van het overheidsgezag, drongen niet tot hem door. Zij werden in zijn geval trouwens ten deele opgewogen door de keerzijde van zijn roepingsgevoel. Want terwijl hij niets moest hebben van volkssouvereiniteit of van een regeeren naar den zin van de massa, behoedde een sterk verantwoordelijkheidsbesef hem doorgaans voor daden van willekeur en geweld. Ook in het geval van Cromwell moest de persoon van den dictator de gevaren van het stelsel ondervangen. Dit sterk gevoel van verantwoordelijkheid tegenover en afhankelijkheid van God, hield hem terug van de neiging tot zelfoverschatting en zelfverheerlijking, waartoe het bezit van onbeperkt gezag maar al te licht verleiden kan. Nooit heeft hij het volk gevleid en alle demagogie was hem vreemd, maar evenmin heeft hij getracht om zichzelf, als een soort oppermensch, op een eenzaam voetstuk te plaatsen. Ook als ongekroonden koning van Engeland is de soberheid van den Puritein hem bijgebleven

Cromwells regeeringsstelsel heeft hem slechts kort overleefd. De tegenstrevende krachten waren zoo sterk, dat alleen iemand van zijn formaat ze heeft kunnen bedwingen. Zijn zoon en opvolger bleek daartoe niet in staat en weldra zijn de Stuarts in hun macht hersteld.

Toch heeft Cromwell niet te vergeefs geleefd. Maar de beteekenis die zijn optreden met name voor de verdere geschiedenis van Engeland gehad heeft, moet ik, als zooveel andere dingen die Cromwell betreffen, onbesproken laten. Het was slechts mijn bedoeUng om eenigermate ©en overzicht te geven van het karakter en het werk van dezen merkwaardigen man, die juist in onze dagen weer actueel is geworden. Want als men, wat hij tot stand heeft gebracht, in één woord wil samenvatten, dan moet dat luiden: de dictatuur met den bijbel. En de twee bestanddeelen van deze formule, die Cromwells beteekenis aanduidt, wijzen tevens op zijn zwakheid, èn op zijn kracht.

1) Vrijwel ongewijzigde tekst van een radio-lezing, voor de N.C.R.V. gehouden.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen