VU Magazine 1988 - pagina 123

H

landelijke macrowereld, waar zowel in defilosofieen politiek als in het alledaagse handelen, de verharding op het oefenprogramma stond.

I

n de figuren van Settembrini en Naphta komen de verschillende oude en nieuwe politieke filosofen tezamen die het explosieve mengsel in zich dragen dat in deze eeuw op een aantal plaatsen tot zo'n krachtige ontploffing zou komen. Hoezeer al die politieke en sociale utopieën elkaar ook mogen bestrijden, of ze nu links of rechts zijn, of ze uit het rationalistische dan wel uit het irrationalistische hout zijn gesneden, één ding hebben ze gemeenschappelijk: ze projecteren het maatschappelijk heil in een verre toekomst. Een ieder is ervan overtuigd dat het traject naar steeds volmaakter wordende samenlevingsvormen in rechte lijn en met vastberaden tred bewandeld wordt. Minder gewenst is de aanwezigheid van personen of verschijnselen die alleen al door hun aanwezigheid de wandelaars op de knagende gedachte zouden kunnen brengen dat men geen rechte weg aflegt maar voortdurend in kringetjes ronddraait. Op die manier is ook het bestaan van een zieke eigenlijk een klap in het gezicht van een samenleving die het 'gezonde organisme' wil worden. Precies op dit punt begint het werk van Thomas Mann. In zijn dagboek merkt hij al op dat de politisering van de samenleving, elk groot poli-

tiek heilsidee, zal stuklopen op de menselijke natuur. In zijn literaire werk komt die gedachte tot uitdrukking door een preoccupatie met ziekte en dood in bijna al zijn boeken. De Poolse filosoof Leszek Kolakowski ziet Thomas Mann dan ook als 'de dichter van de ziekte' en hij vat de 'boodschap' van Thomas Mann samen in de volgende twee zinnen: "Ziekte is niet iets wat de mensen overkomen of niet-overkomen kan. Wij zijn lichamen en dus ongeneeslijk ziek, en ook de liefde is een bijzonder geval van ziekte." Dat oogt als een morbide romantiek en een pessimistische verheerlijking van het ongeluk, maar om romantisering is het Thomas Mann niet zozeer te doen. Waar het hem wel om gaat, maakt zijn alter ego Hans Castorp duidelijk. Deze voelt zijn weerstand tegen de opvattingen van Settembrini groeien, maar kan zijn bezwaren niet goed onder woorden brengen. Dan probeert Settembrini het voor hem. "U wilt zeggen", begint deze, "dat een vroegtijdige en herhaaldelijke aanraking met de dood het gevoelsleven een grondtoon verschaft, ten gevolge waarvan men prikkelbaar en overgevoelig wordt voor de harde en grove kanten van het gedachteloze in de wereld, voor, laat ons zeggen, de cynische kant daarvan". Dat is, tot grote ontsteltenis van Settembrini, precies wat Hans Castorp bedoelt.

ans Castorp voegt de daad bij het woord. Zijn behoefte om het lijden en de dood ernstig te nemen, zet hij om in het besluit om samen met neef Joachim de stervenden in het sanatorium te bezoeken. Daarmee tracht hij iets anders te doen dan het humanisme zoals Settembrini dat presenteert. Die laatste projecteert zijn droom van volmaaktheid aan een verre, stralende horizon; maar hoe sneller hij daar naar toe loopt, hoe sneller ook de horizon wijkt. Hans Castorp accepteert daarentegen de onvolmaaktheid van de wereld om hem heen als een realiteit en hij wil door praktisch handelen in het heden dat lijden iets verzachten. Op die manier streeft hij ernaar iets te doen wat 'humaan' genoemd zou kunnen worden. De vraag naar wat humaniteit en menselijke waardigheid is, staat centraal bij Thomas Mann. Het zal duidelijk zijn dat hij daarbij weinig verwacht van al die politieke utopieën die om het hardst schreeuwen dat ze de humaniteit in pacht hebben. Die scepsis heeft ongetwijfeld iets te maken gehad met zijn afkomst. Thomas Mann behoorde tot een klasse, die van de ontwikkelde burgerij, die van de toekomst weinig te verwachten had. Deze klasse was haar leidinggevende positie in de samenleving kwijtgeraakt en de 'grootburger' Mann kon zich nauwelijks identificeren met de klassen en partijen die zich opmaakten om aan het roer van de moderne tijd plaats te nemen. Deze afstandelijkheid heeft zo zijn voordelen gehad. Het streven naar macht gaat vrijwel altijd gepaard met blikvernauwingen en Thomas Mann heeft, als burger en kunstenaar die de macht niet zonodig hoefde, nauwgezetter dan welke socioloog of filosoof ook, die blikvernauwingen geregistreerd. Hij bleef daarbij vasthouden aan oude, burgerlijke waarden; waarden die niet zozeer ouderwetsheid uitdrukken maar veel eerder te begrijpen zijn als een poging om enige sensibiliteit te bewaren in een op hol geslagen samenleving. D

Recente vertalingen van het werk van Thomas Mann zijn: Lotte in Weimar, de Arbeiderspers, 1987 Dagboeken, 1918-1921 & 1933-1939, de Arbeiderspers, 1987. Koos Neuvel is socioloog en journalist.

VU-MAGAZINE~MAART 19

33

Het Zwitsers sanatorium in Davos dat model stond voor 'De Toverberg'. Foto's Kippa

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen