VU Magazine 1989 - pagina 369

'

i i >

i \ ] I I I I 1 I I I I I

Wat is werkelijkheid? Die vraag lijkt er typisch een van het onuitputtelijke soort waarvoor alleen breedsprakige filosofen nog een voorliefde hebben. Niettemin is het jongleren met verschillende werkelijkheidsbegrippen een in brede lagen van de bevolking populair fenomeen. Wanneer in het dagelijks taalgebruik gezegd wordt: de zon gaat vandaag vroeg onder, dan wordt het balletje van de zichtbare werkelijkheid omhoog gegooid. Meteen daarop kan het balletje van de onzichtbare werkelijkheid uitgespeeld worden, door te zeggen dat het de aarde is die om de zon draait. En zelfs de intellectueel minderbegaafde is tegenwoordig in staat die twee werkelijkheidsbegrippen tegen elkaar af te wegen: de onzichtbare werkelijkheid heet 'werkelijker' te zijn dan de zichtbare. Het oog kan ons bedriegen, een wantrouwende houding is gepast. Men hoeft geen dikke filosofische boeken te hebben doorgeworsteld om in dit soort vraagstukken van de hoed en de rand te weten. Het werkelijkheidsbegrip van Galileo Galilei' heeft een schitterende overwinning behaald. Zelf heeft hij daar weinig van gemerkt; zijn opvattingen werden in het beroemdste inquisitie-proces aller tijden ten strengste veroordeeld. Galileï probeerde nog het vege lijf te redden door zijn uitspraken publiekelijk te herroepen. Het lijf werd daarmee inderdaad gered maar veel meer ook niet: in 1633 kreeg hij levenslang. Die straf werd nog ietsje verzacht: hij hoefde niet te zuchten achter de tralies maar kreeg, tot zijn dood in 1642, levenslang huisarrest onder strenge bewaking. / » alileï's conflict met de kerk is de geschie( ^ denis ingegaan als het conflict tussen ge^ * ^ loof en rede, tussen onaantastbare dogma's die niet voor rationeel onderzoek toegankelijk zijn, en een zich vrij ontwikkelende wetenschap. Die tegenstelling moet echter niet te absoluut worden genomen. In de zeventiende eeuw was de kerk niet tegen de wetenschap als zodanig; de toenmalige paus was zelfs een enthousiast amateur-onderzoeker, Wel diende de wetenschap haar grenzen te kennen en zich van de eigen nederigheid bewust te zijn. De filosofie zoals het natuurwetenschappelijk onderzoek toen nog werd aangeduid - was uiteindelijk niet meer dan de dienstmaagd van de theologie. Precieser is het om te spreken over een botsing tussen twee verschillende werkelijkheidsbegrippen en vormen van wetenschapsbeoefening, Kenmerkend voor de traditionele manier van denken is het vanzelfsprekende beroep dat altijd weer gedaan werd op de Grote Meesters uit het verleden. Kennis kon alleen kennis zijn wanneer het waarmerk van gezaghebbende autoriteiten erop rustte. Men ging ervan uit dat op ieder terrein van kunst en wetenschap een klein aantal van die meesters bestond, de natuur zou als het ware rechtstreeks door hun monden spreken. De taak van iedere VU-MAGAZINE—OKTOBER 1989

natuuronderzoeker was duidelijk: wie de woorden van de autoriteiten bestudeerde, bereikte automatisch het hoogste inzicht. En als de grootste autoriteit gold - daarover bestond in brede kring consensus - Aristoteles. Alles wat van belang is, zo heette het, is al eens gezegd door de grote meesters; zoiets als 'nieuwe' kennis is ondenkbaar. Wat er verder aan raadselen overblijft is met het menselijk verstand toch niet te vatten. Wetenschappelijk onderzoek kan wel completeren en nader uitleggen, maar het van de sokkel stoten van autoriteiten is volstrekt uit den boze. Zelfs het op de schouders van reuzen klimmen om verder te kunnen zien, had destijds al een gevaarlijk aanmatigend trekje. Je zou verwachten dat zoiets een steriele academische cultuur oplevert. Maar dat valt mee. Er waren wel degelijk levendige debatten, met name tussen scholastici en humanisten. Het autoriteitsprincipe als zodanig stond echter niet ter discussie, het ging erom wie het meest gezaghebbend was. Als er destijds al een citatie-index had bestaan, zou achter Aristoteles iemand als Plato daarop hoog gescoord hebben. Maar elk debat had als voor iedereen geldend motto: terug naar de klassieken, zij hebben de wijsheid in pacht.

T

oen Galileï zich in de discussies begon te mengen werden zijn meningen dan ook onmiddellijk in het bestaande debat ingevoegd. Heeft Galileï kritiek op Aristoteles? Dan zal hij wel een Platonist zijn. Maar de Italiaanse fysicus wenste niemands autoriteit te bevestigen. De niet van literaire en retorische talenten gespeende Galileï merkte eens op dat het het in de filosofie niet baat om een reeks auteurs als trekpaarden achter elkaar op te stellen, maar dat men vrij en alleen moest 'rennen' als 'Barbarijse' carnavalspaarden.

Alles wat van belang is, zo heette het, is al eens gezegd door de grote meesters; zoiets als 'nieuwe' kennis is ondenkbaar. Zeker, Galileï had ook zijn helden; Archimedes bijvoorbeeld. Maar Archimedes was voor hem geen onfeilbare godheid. Deze Griek belichaamde eerder een mentaliteit die hij zelf voorstond: die van het experimentele natuuronderzoek, We moeten niet de gedrukte regels van de geleerden lezen, stelde Galileï, het boek van de natuur dient rechtstreeks gelezen te worden. Maar in welke taal is het boek van de natuur geschreven, wat voor ontcijfering dient er plaats te vinden? Op die vraag geeft Galileï, in een be15

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen