VU Magazine 1981 - pagina 151

Conferentiedeelnemers van „Linggadjati"op11nov. '46 op de kiek. Het ontwerpakkoord wekte de woede van koloniaal Nederland. Opgericht werd de actiegroep „Rijkseenheid"

ren, A. A. L. Rutgers, R. P. Cleveringa, P. J. M. Aalberseen R. van Dijk). Ruim 100 hoogleraren (waarvan een kwart afkomstig van de VU) ondertekenen een adres waarin Linggadjatie werd afgewezen. ARP en CHU organiseren samen een massale protestbijeenkomst in de Haagse Dierentuin. Jan Schouten roept uit:,,Het kan anders liet moet anders! De regering mag de concept-overeenkomst van Linggadjati niet aanvaarden. Het Koninkrijk, De Kroon en de levensbelangen van de volken van Indië zijn in groot gevaar. God geve dat tiet besluit van de regering in gunstige zin luiden mag!'' VU-hoogleraar dr. J. Coops richt een comité „Indië binnen het Koninkrijk op". Massaal begaven de antirevolutionairen zich op het door Kuyper als revolutie-' nair gekenschetste pad.,,Holland en Indië horen bij elkaar. Wat eeuwen verbonden, zal de Jap niet scheiden", was de tekst op een affiche uit die dagen. De gevoelens van verontwaardiging over,,Linggadjati" monden in de periode daarna uit in het Nationaal Comité Handhaving Rijkseenheid o.l.v. oud-premier Gerbrandy.

Gerbrandy De oud-premier had na de oorlog moeite gehad zijn draai te vinden; zo meldde hij zich aanvankelijk niet meteen aan als lid van de ARP, ontstegen als hij zich als „nationaal leider" in Londen achtte aan de vaderlandse zuiienstructuur. Op 2 december 1946 houdt hij echter een aandachttrekkende toespraak voor de NCRV-radio. De ontwerp-overeenkomst noemt hij een ramp. „Wij Nederlanders staan op het punt den oorlog alsnog te verliezen. En het ergst bij het zich voltrekken van deze ramp is dat het geschiedt met onze eigen medewerking. Tenzij wij resoluut ons omkeeren op den weg, die ons thans heeft gebracht tot de ontwerpovereenkomst van Lingadjati, is onze rechtvaardige zaak verloren." Gerbrandy had ,,een goed woord ' gesproken, prees Trouw. In die maand werd het Nationaal Comité Handhaving Rijkseenheid opgericht. Met Gerbrandy als voorzitter kreeg de buitenparlementaire oppositiebeweging zo „een gezicht". Zijn markante persoonlijkheid en zijn aureool van „nationaal leider" maakten hem zeer geschikt tot mobilisatie van de publieke opinie. Op 16 en 17 december '46 verschenen kranteberichten wie Gerbrandy bereid had gevonden zitting te nemen in het Comité: J. Schouten (ARP), D. U. Stikker en G. Vonk (beiden Partij van de Vrijheid), H. W. Tilanus (CHU), ds. P. Zandt (SGP) en P. J. Oud (toen nog PvdA). (Later, in 1948 zijn deze namen verdwenen uit de lijst van hen die Rijkseenheid aanbevalen, overigens verdwenen ze — op Oud na — geruisloos, zonder publiekelijk distantie te hebben genomen.) Trouw tot het laatst bleven tal van hoge militairen en oud-militairen: It. generaal Bajetto, It. Admiraal FürstnerengeneraatWinkelman.Helfrich en Kruis. De kern van de actiegroep werd gevormd door oudere mannen van boven de zestig, die buiten het centrum van de macht waren geraakt: Gerbrandy, 61 jaar. Welter, oud-minister van Koloniën, die in de KVP van Romme weinig te vertellen had (66 jaar), Meijer Ranneft, voor de oorlog voorzitter van de Volkraad in Indië geweest, na de oorlog lid van de Raad van State (59 jaar), Feuilleteau de Bruyn, oud-officier KNIL en oud-lid Volksraad, in '36 gerepatrieerd (60 jaar), vu-Magazine 10 (1981) 4 (april)

generaal Winkelman, oud-opperbevelhebber van het Nederlandse leger (60 jaar). Bij elkaar konden de voormannen van Rijkseenheid een indrukwekkend aantal onderscheidingstekenen op tafel leggen, maar wat ontbrak was jeugdig élan. Eenmaal in de veertien dagen besprak men in de comfortabele sfeer van de Haagse sociëteit De Witte hoe het rad der geschiedenistotstilstand te brengen. Gelijktijdig met de oprichting van het Comité waren Feuilletau De Bruyn en E. J. van Rees Vellinga een petitie-actie begonnen onder het moto „Wij eisen handhaving van de Rijkseenheid", waarin binnen twee weken 300.000 handtekeningen werden opgehaald. De rechtse pers besteedde aan een en ander veel aandacht. Belangstelling trokken ook de radiotoespraken via NCRV en AVRO, vooral die van Gerbrandy. Hij sloot in zijn presentatie aan bij het beeld dat het publiek van hem had als premier van het oorlogskabinet. Elke rede opende hij met de op karakteristieke wijze uitgesproken aanhef: ,,Landgenoten!" Voor de tweede radio-toespraak van Gerbrandy op 2 jan. '47 werd zelfs een ,,nationaal forum" gecreëerd: Gerbrandy sprak over beide zenders, mogelijk omdat NCRV en AVRO tegelijk zendtijd hadden. Hij deed een frontale aanval op Van Mook, die reeds als minister van Koloniën in 1942 de befaamde 7-decemberrede van Koningin Wilhelmina (vrijwel geheel door Van Mook geschreven) buiten haar grenzen zou hebben geïnterpreteerd. Schermerhorn, net in Nederland, was woedend. ,,De onbeschaamdheden...schunnigheid en brutaliteit", zijn enkele woorden uit z'n Dagboek. Hij belt premier Beel en krijgt het voor elkaar dat de regering officieel

„Landgenoten, Wij Nederlanders staan op het punt den oorlog alsnog te veriiezen." Foto van 2 jan. '46.

reageert in een krachtig protest. Het ging niet aan om Van Mook te beschuldigen, (die altijd door Gerbrandy zelf was gehandhaafd) en nu met een volledig afwijkende opvatting aan te komen van de „Koninklijke rede" van '42 (een stuk dat bedoeld was de Amerikanen gerust te stellen: Nederland zou de oude koloniale verhouding na de oorlog niet zonder meer willen herstellen, was de strekking).

Gerretson Ook van andere zijde krijgt Gerbrandy het verwijt dat hij z'n mond eerder had moeten opendoen. „Hadf Gij een jaar eerder ingegrepen! en mijn zwakke pogingen met Uw Gezag ondersteund! hoe veel had zich anders kunnen ontwikkelen. Thans vrees ik, betef: ben ik overtuigd, komt uw optreden en dat van Uw Comité te laat. De zaak van het Koninkrijk is verloren." Aldus schrijft begin januari '47 prof. dr. F. C.

137

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen