VU Magazine 1983 - pagina 256

over hen had." Bekker had namelijk geschreven dat de mens het kwade in zichzelf moet bestrijden en dat niet af mag schuiven op de duivel. Dergelijke opmerkingen, die het nut van de heksenvervolging in twijfel trokken, werden Bekker ook door de gemeente Amsterdam niet in dank afgenomen. Toch waren zij opvallend lankmoedig in hun optreden. Ze liet Bekker zijn salaris uitbetalen alsof hij nog in functie was en trad tegen aanhangers van Bekker zeer mild op.

Geleerde heren Het blijft merkwaardig dat, hoewel er al honderd jaar geen heks in Nederland verbrand was, het boek van Bekker zoveel opschudding veroorzaakte. Was men bang justitiële moorden te hebben gepleegd? Twijfelde men zelf al enigszins aan de juistheid van deze massale vervolging? In sommige dorpen waren vrijwel alle vrouwelijke inwoners verbrand. Leek dat niet wat overdreven? Toch hield men vol: ,,£r werden heksen verbrand, dus moesten er heksen bestaan", schrijft Baschwitz. Hoe zat het überhaupt met de situatie in Nederland? Was de heksenvervolging hier minder erg dan in bij voorbeeld Duitsland? Mevrouw Dresen: ,,Nou, dat moet eerst nog maar eens bewezen worden. In de noordelijke Nederlanden is het betrekkelijk snel verdwenen omdat men zich al vroeg begon te schamen. Ik denk dat het zo snel verdwenen is dankzij de grotere voorspoed. De burgerij had de teugels goed in handen. Toch vonden er in de zestiende eeuw nog massaprocessen plaats in Utrechten Amersfoort. Dan zie je dat die liberale regenten daar zomaar in mee gingen, ondanks hun vooruitstrevende opvattingen. Waarschijnlijk komt dat door het grote gezag van bepaalde wetenschappers, zoals Jean Bodin, en andere publicisten uit Duitsland en Frankrijk, waar de heksenvervolging toen volop in gang was. Daar zie je dus dat het niet alleen uit godsdienstige richting kwam, maar dat het heel sterk te maken had met wat de juristen en regenten wel of niet geloofden. In dezestiende eeuw, waarin grote armoede heerste, kon zo'n gerucht vanuit de bevolking ontstaan. En als die officiële, zeer geleerde literatuur dat overnam, dan werd er gezegd: Ja, als zo'n geleerd man dat zegt, dan zal het wel waar zijn."

Genadiglijk geworgd Langzaam maar zeker kwam er toch een eind aan de heksenvervolgingen. Dat gebeurde in het ene land vee! later dan in het andere land. In Nederland werd de laatste heks in 1597 verbrand. Dat was Marrigje Arriëns, een zeventigjarige kruidenvrouw uit Schoonhoven. Zij trachtte met kruiden zieken te genezen. Dat lukte echter niet altijd, zodat zij door een paar ontevreden patiënten werd aangeklaagd wegens hekserij. Ze werd veroordeeld:,,genadiglijk geworgd en daarna totasch verbrand". Het laatste heksenproces in Europa dateert van 1782. In een Zwitsers stadje werd het kindermeisje Anna Göldi ter dood veroordeeld. Volgens Baschwitz was dit een justitiële moord. Anna werd er van beschuldigd het dochtertje van haar werkgever behekst te hebben. „Via welke vlugschriften of vertelsels het kind de vereiste symptomen te weten is gekomen, weet men niet... Intussen speelde het kleine meisje een heerlijk belangrijke rol en was zich er zeer zeker van bewust." De werkgever van Anna was echter 222

tevens rechter en hij wist haar uiteindelijk veroordeeld te krijgen. De verklaringen voor het einde van de heksenvervolgingen lopen uiteen. Mieke van Kasbergen schrijft; ,,Een politiek rustige situatie is gunstig voorde beëindiging van de vervolgingen omdat in dat geval de angst en de behoeften aan een zondebok minder groot onder de bevolking is, en ook omdat de geest van de verlichting zich onder rustige omstandigheden sneller over het hele land kon verspreiden dan in geval van oorlog." De Verlichting wordt door Baschwitz als de belangrijkste oorzaak van het einde van de heksenvervolgingen gezien: ,,Het was een strijd van de Verlichting tegen het Bijgeloof". Lène Dresen-Coenders is een andere mening toegedaan. Zij signaleert in haar boek dat de heksenprocessen het eerst in de landen rond de Middenlandse Zee en in Nederland verdwenen. Zij concludeert: ,, Waarschijnlijk is dat in die gebieden de oude cultuurpatronen niet zo onderdruk kwamen te staan en met name het gevestigde familiale systeem en de bijbehorende rolverdeling tussen man en vrouw bleef bestaan. ...Waar oude cultuurpatronen bleven bestaan, was blijkbaar geen voedingsbodem voor heksenangst en ook minder behoefte aan de meer individualistische en op verinnerlijking gerichte protestantse ethiek." Of, zoals zij in het interview zei: „Ik denk dat de heksenvervolging is opgehouden toen de vrouwen zich min of meer noodgedwongen aangepast hadden aan de nieuwe levensvorm waarin de vrouwen meer in het gareel moesten van gehoorzaamheid en bescheidenheid. De vrouwen moesten dus eigenlijk de tweede viool gaan spelen."

Zondebokken en bolsjeviken Uit deze opvattingen blijkt ook een verschil van mening over de oorzaken van de heksenvervolging. Mevrouw Dresen-Coenders meent dat de heksenvervolgingen ontstonden om de vrouw op haar plaats terug te zetten. De tijd tussen 1200 en 1700 was er één van grote veranderingen. Vrouwen traden wat meer op de voorgrond. Ze speelden een aktieve rol in de gilden en bij de handel. Blijkbaar vond ,,men" dat een minder gewenste situatie. Dresen-Coenders noemt de heksenvervolging een symptoom van de veranderende positie van de vrouw als een middel tot hervorming van de zeden. Zij betrekt ook de maatschappelijke omstandigheden van die tijd, economische, sociale en demografische factoren, bij haar analyse. De zondeboktheorie is een andere aannemelijke verklaring: ,,Hun niet door mannen gecontroleerde bestaan, de ketterwaan en vrouwenhaat van de Kerk, het gevoel van machteloosheid bij de middeleeuwse mens jegens God, duivel, ziekten en rampen vormen mijns inziens een aantal redenen waarom heksen tot zondebokken gemaakt werden ", aldus Renée Geurts in haar scnptie,,De heks als symbool". Nog verder gaat Mieke van Kasbergen: ,,Niet alleen vrouwen, maar iedereen die een uitzondering vormde op het kleurloos en ordelijk bestaan dat door het bewustzijn wordt voorgeschreven, loopt het gevaar als projectieschild gebruikt te worden voor de onbewuste angsten van de grote massa." Zij illustreert dit met een citaat uit de inleiding op de Engelse uitgave van de Heksenhamer (1928): vu-Magazine 12

In Stilte stijgen zij af als ze kwamen op bokken die langs maan en nevelvlek hun weg vonden naar hier...

...in hun weelderige gewaden naderen ze nu de troon van de kwade monarch men knielt en wacht het doopsel van de duivel...

...in uiterste vervoering zijn ze tot alles in staat..

... dan lopen ze langzaam in een rij naar het gevallen kruis en vertrappen het in afschuw en woede...

.. .ze worden tot dienaar en dan is het moment gekomen dat ze hun nette kleren afdoen alles voor satan...

... dan breekt de hel los dO'lleksen krijsen en dansen

Verhalen over hetgeen zich zoal afspeelde tijdens „heksensal>baths" zijn uiterst onbetrouwbaar. Ze waren ontleend aan wat slachtoffers van helse martelingen op de pijnbank ten einde raad loslieten. Dit eeuwenoude beeldverhaal van een heksensabbath is gebaseerd op dergelijke afgedwongen bekentenissen. De afbeeldingen inspireerden liedjeszanger Boudewijn de Groot tot een grammofoonplaat met de verklanking van een fictieve heksensat>bath. De plaat had groot succes in het begin van de zeventiger jaren, toen — wellicht als reactie op kil rationalisme en zakelijkheid — de tielangstelling voor mystiek, magie, het occulte en ook hekserij toenam. De tekstfragmenten bij de plaatjes zijn ontleend aan De Groots „Nacht en ontij". vu-Magazine 12(1983) 6 juni 1983

223

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen