VU Magazine 1995 - pagina 507

OP DE PLANK

Boeken lens opliepen). In de tweede categorie doen met name duivels en demonen, maar ook opvallend vaak dieren dienst als boosdoener. Vooral padden [paddeoog], wormen [dauwwoim] en wolven [tandwolf] zijn kennelijk dusdanig impopulair dat ze regelmatig in de naamgeving figureren. Maar uiteraard worden ook veel ziekten blijkens hun naam aan tovenarij en hekserij toegeschreven [heksenscheut). Dat de Tachtigjarige Oorlog de Nederlander met een ongeneeslijke wrok jegens de spanjolen heeft opgescheept, mag blijken uit de talrijke aanduidingen voor syfilis: van historische termen als spaense caihonckelen en van de spaensche wesp gebeten tot spaanse pokken, of gewoonweg spaanse ziekte en het hedendaags Vlaamse spaanse mutse. Een spaanse kraag (het ongemalc waarbij de voorhuid niet over de eikel kan worden geschoven, en waarvan de naam verwijst naar de witte kragen van Spaanse edelen) is weer wat anders, maar ook daarvan dacht men vroeger dat syfilis de oorzaak was. Slechts zelden zoekt men de schuld in eigen kring. En waar dat wèl het geval is, blijkt er soms ook nog eens een 'volksetymologische' vergissing in het spel te zijn. Koorts heet op het Groninger platteland Oom lepe-, een omdraaiing afkomstig van de uitdrukking: iepoom. het hom. heet. Is deze oom het zwarte schaap van de familie? Niks hoor. lepoom is een verbastering van ypo, het eerste deel van het mankement dat voluit 'hypochondrie' heet. (GJP)

Zeg 'ns Aaa... Hebt u last van valling'? Dan is de kans groot dat uw wieg in Zeeland of het westen van Brabant heeft gestaan. Lijdt u aan kletsj, klaets of klatsj dan komt u waarschijnlijk uit een meer

van maalcten. Zij doen daarvan gortdroog en met veel jargon verslag in 'Ziektenamen in de Nederlandse dialecten'. Op het eerste gezicht een wat ontoegankelijk ogend, in een zaad-

oostelijk gelegen deel van Brabant of uit Limburg. Want in West-Friesland en het hoge noorden hebben ze daar helemaal geen last van; daar voelen ze zich hooguit wat dwestehg. Gelukkig betekent dit onderscheid niet dat u alleen in bepaalde delen van ons land kans loopt op zo'n enge aandoening. Want de symptomen zijn in al deze gevallen hetzelfde: een loopneus en een zere keel. Kletsj, valling en dioesteiigheid zijn namelijk gewoon verschillende benamingen voor een en dezelfde ongesteldheid: een lichte verkoudheid, of 'griepje'. De benaming van ziekten kan per dialect sterk verschillen. Niet echt een constatering om van achterover te vallen. Maar wie gewapend met een stofkam op pad gaat om in de vaderlandse taaltuin het benoemen van lichamelijke en geestelijke aandoeningen na te pluizen, kan met verrassende resultaten thuiskomen. Zoals de taaivorsers A.A. Weijnen en A.P.G.M.A. Ficq-Weijnen deden die er samen studie

dodend groen kaft gestoken boekwerk, maar voor wie van etymologie en de meervoudig gelaagde betekenissen van woorden houdt een werk om van te smullen. Uiteraard verwijzen veel ziektenamen simpelweg naar de symptomen, zoals de eerder genoemde loopneus. Interessanter echter is de klanknabootsing, wat het geval is bij een Brabander die diarree op plastische wijze spoeïts, sjoerts of sphets noemt, bij een Limburger die van piotsj, pwetsj of piietsj spreekt, en bij een Zaankanter die deze aandoening bliert noemt. Maar wat vooral ook duidelijk wordt, is dat de benaming van aandoeningen vaak al dan niet herkenbaar verwijzen naar de vermeende oorzaalc of (mysterieuzer) de veroorzalcer. Tot de eerste categorie behoren bijvoorbeeld de capucijneknie (een dikke knie, waarvan de naam verwijst naar het vele knielen van kloosterlingen) en de peldersborst (een ingevallen borst, vernoemd naar een aandoening die arbeiders in Zaanse pelmoWETENSCHAP,

CULTUUR

A.A. Weijnen en A.P.G.M.A. FicqWeijnen: 'Ziektenamen in de Nederlandse dialecten'; Sdu Uitgeverij Koninginnegracht, f. 49,50.

et> SAMENLEVING

^5

- NOVEMBER

199s

Jan Luyten en Ben Hoefnagel, led./Het oog van de wetenschapsfilosoof: visies op wetenschap en technologie'; Boom, f. 35,-. De auteurs zijn (of waren) als docent verbonden aan de valcgroep Toegepaste Filosofie van de Landbouwuniversiteit Wagenmgen. Het boek wordt gebruikt in het onderwijs aan tweedejaarsstudenten en heeft een inleidend karakter. De vraag naar de rationaliteit van wetenschap staat centraal. Waaruit bestaat de rationaliteit van wetenschap? Waaruit die van technologie? Is de relatie tussen wetenschap en technologie rationeel te noemen? Aan elk van deze vragen is een deel van het boek gewijd. De auteurs willen met h u n filosofische visies niet alleen bijdragen aan het zelfstandig en Icritisch nadenken over het verschijnsel wetenschap, maar ook aansluiten bij de toekomstige technische pralctijk van studenten. Pieter Spierenburg, 'Zwarte schapen: losbollen, dronkaards en levensgenieters in achttiende-eeuwse beterhuizen'. Verloren, f. 30,Beterhuizen waren, zo tussen 1660 en 1810, particuliere gevangenissen waar Hollandse families hun zwarte schapen in plachtten op te bergen. Dat gebeurde wanneer dat familielid geld als water uitgaf aan de verkeerde zaleen, zijn huisgenoten bedreigde, of het eigen bed verkocht om maar aan drank te komen. Spierenburg vertelt in zijn boek hoe die mensen in het beterhuis terechtkwamen, hoe de familie hun gedrag zag, hoe de onderhandelingen verliepen om weer uit het beterhuis vandaan te komen, hoe die huizen er uitzagen en hoe de gedwongen gasten hun verblijf aldaar waardeerden.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen