VU Magazine 1996 - pagina 251

bij een enkeling ook tegen de groep in kon gaan. " N u is het niet mijn bedoeling om dat ideaal op basis waarvan je je tegen de werkelijkheid zou willen verzetten rechtstreeks uit de een of andere religieuze traditie af te leiden. De religie biedt echter wel de taal die nodig is om de spanning tussen ideaal en werkelijkheid goed onder woorden te brengen en invloed te laten hebben."

vraag is dan vervolgens: wat doe je ermee? Leg je je er onverschillig bij neer, of ga je proberen dat te compenseren? Dat is een morele vraag. En het antwoord daarop volgt niet automatisch uit wat je in de omringende natuur empirisch waarneemt. Doe je dat wel dan bezondig je je aan sociaal darwinisme." Maar dat is in het licht van de evolutie absurditeiti "Dat ben ik niet helemaal met je eens. De geschiedenis van de evolutie geeft ruwweg twee strategieën te zien die een organisme succesvol k u n n e n maken in een bepaalde omgeving. De ene is om alle functies en mogelijke reacties volledig in te programmeren zodat het binnen die ene omgeving optimaal kan functioneren. De andere strategie bestaat eruit dat een organisme juist een bepaalde mate van flexibiliteit meekrijgt die het in staat stelt de omgeving zelf waar te nemen, en met behulp van die waarnemingen adequaat op veranderingen in zijn omgeving in te spelen. Die tweede stra-

toch

een

"Een Duitse bioloog/filosoof heeft eens teiecht opgemerkt dat wij als mensen meei geleverd kregen dan we hadden besteld."

Zonder religie gaat dat nietl "Zo ver wil ik niet gaan. Ik ben niet zo iemand die zegt dat er zonder godsdienst bijvoorbeeld geen moraal mogelijk zou zijn. Maar een volledig verdwijnen van de gevoeligheid voor symbolische taal waarin abstracte zaken kunnen worden uitgedrukt, zou een groot verlies zijn; religie is en blijft op zijn minst een van de mogelijkheden om zinnig met dat soort zingevingsvragen om te gaan. De mens leeft tenslotte niet van het systematische betoog alleen, maar ook van verhalen, van beelden en voorstellingen."

tegie is vooral vruchtbaar waar sprake is van een veranderende omgeving. In dat geval heeft zo'n organisme een zekere zelfstandigheid nodig om te reageren op zich wijzigende omstandigheden. "Die tweede optie staat uiteraard nog niet op gelijke hoogte met de reflexieve vermogens van de mens, maar het maakt wel een zekere lijn zichtbaar van plasticiteit en van de mogelijkheid tot veranderen. Een Duitse bioloog/filosoof heeft eens terecht opgemerkt dat wij als mensen in dat opzicht meer geleverd kregen dan we hadden besteld. We beschikken over een enorme overcapaciteit die we op andere manieren zijn gaan gebruiken, geestelijk èn fysiek. Onze vingers bijvoorbeeld, zijn niet ontwikkeld om er piano mee te spelen, maar we kunnen het; niet iedereen weliswaar, maar toch. Diezelfde overcapaciteit geldt mijns inziens ook voor de mogelijkheid tot reflectie."

Maar waar houdt het op religie, jeter gezegd dienst, te zijn} "Moeilijke vraag is dat."

CULTUUR

gods-

Het is gelukkig ook de laatste. "Ik vind het lastig een grens te trekken. Waar gaat een symbolisch verhaal over in een puur intellectueel betoog?"

Hoe past de religie in dat geheell Wat is haar functiel "De belangrijkste functie van religie vind ik dat daarin de spanning tussen ideaal en werkelijkheid - tussen wat er is en wat je vindt dat er zou moeten zijn - onder woorden kan worden gebracht. In de christelijke traditie is dat van oudsher het verschil geweest tussen paradijs of hemel en het hier en het nu. In het Oude Testament verwoorden de profeten die spanning. "Naast die profetische kant heeft religie echter ook een mystieke functie; zij kan je het gevoel geven dat je bent opgenomen in het grote geheel. Ik denk dat daar ook de oorsprong van religies is te vinden: een middel om de groep als geheel bij elkaar te houden. Beide functies zijn overigens in zekere zin tegenstrijdig: het onder woorden brengen van de spanning tussen ideaal en werkelijkheid zet tot actie aan, terwijl mystiek de plaats van het individu in het geheel bevestigt en dus een passieve uitwerking heeft. Ik denk dat alle religies oorspronkelijk vooral een mystieke functie hebben gehad, en dat zich pas later, zoals via de rol van profeten, vormen van religie hebben ontwikkeld waar-

WETENSCHAP,

louw omschrijving van religie klinkt wel erg functioneel, in de zin van: religie is er omdat ze nut heeft voor de groep en het individu. "Zoekend naar een verklaring voor het ontstaan van religies kom je daar mderdaad gauw op uit. Maar dat is voor mij niet het enige. Religie is voor mij ook het stellen van de grensvragen waarop de wetenschap geen antwoord heeft, en de mogelijkheid je te verwonderen over de vraag waarom er iets is en niet niets."

Ik bedoel te zeggen dat het voelen van een spanning tussen ideaal en werkelijkheid niet alleen aan gelovigen is voorbehouden. Niet elk streven naar verandering van die werkelijkheid heeft een godsdienstig fundament. Wat is dan essentieel om toch nog van religie te kunnen sprekenl "Uiteindelijk het transcendente, denk ik. Wat is de dragende grond van dit alles, van mij, van ons, van het hele universum? Die open kant, dat m o m e n t waarop je, als antwoord op die vraag, naar iets buiten de werkelijkheid verwijst, geeft zo'n verhaal uiteindelijk een religieus karakter."

Van Willem B. Drees zijn onder meer verkrijgbaar: 'Heelal, mens en God - Vragen en gedachten'; Kok, 'Beyond the Big Bang - Quantum Cosmologies and God'; La Salie, 'Religion, Science and Naturalism'; Cambridge University Press.

ei) SAMENLEVING

13

- IUNI

1996

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen