VU Magazine 1992 - pagina 384

lemaal. Zoals dat natuurlijk hoort in de wetenschap. Ik denk dat je Althusser de Gorbatsjov van de marxistische theorie kunt noemen. O p politiek terrein meende Gorbatsjov het communisme te kunnen opfrissen. Hadden al die grijze apparatsjiks het nobele idee van het communisme niet onnodig bezoedeld, en ging het er niet om het 'ware' socialisme eindelijk zijn kans te gunnen? Gorbatsjov zag zichzelf als een trouw aanhanger van Lenin, maar vernieuwenderwijs kwam hij op een pad terecht dat je met de beste wil van de wereld niet meer communistisch kon noemen. Zo wilde Althusser het versteende marxisme vernieuwen vanuit de oprechte gedachte dat van stof ontdaan, een glimmend gedachtengoed te wachten lag. Hij ging op zoek naar de mots van het marxisme, naar het 'echte' marxisme dat bedolven was geraakt onder het gebazel van intellectuele beunhazen. En, vergelijkbaar met Gorbatsjov, kwam hij uit op een pad dat haaks stond op de gangbare marxistische leerstellingen. Marionetten

30 v u MAGAZINE ocroeER I W 2

Zowel Gorbatsjov als Althusser slaagden er niet in de consequenties uit hun vernieuwingen te trekken. Het denken van Althusser bleef iets halfslachtigs houden. Natuurhjk, vond hij, kun je niet beweren dat poHtici marionetten zijn in de handen van het grootkapitaal. Heel vulgair-marxistisch gedacht! Maar tegeHjkertijd vond ook hij dat de economie in wezen het belangrijkste is waar het in de wereld om draait. In een kapitalistische samenleving is de economie - zoals Althusser dat zo plechtstatig kon uitdrukken - "in laatste instantie determinerend". Die halfslachtigheid was een van de redenen dat ik mij na verloop van tijd van Althusser afkeerde. De ogenschijnlijk klassieke architectuur van zijn begrippenapparaat bleek bij nader inzien het solide karakter van een tochtig kraakpand te bezitten; zijn ijzeren logica bleek zo stevig als piepschuim. Ik raakte al spoedig het spoor bijster toen ik mij begon te verdiepen in vraagstukken als: hoe 'relatief is 'relatieve autonomie'? En wat wil dat eigenlijk zeggen: 'in laatste instantie determinerend', wanneer breekt die laatste instantie eigenlijk aan: over een uur, of bij de

Jongste Dag? Duizelingwekkende intellectuele afgronden openden zich voor mij. En dat is niet goed voor een twintigjarige student. Daar knjg je maar existentiële crises van. En hoofdpijn. Halfslachtigheid is een kenmerk van het werk van Althusser. Verscheurdheid, kun je het ook noemen. Een verscheurdheid die zich al evenzeer deed gelden in zijn lidmaatschap van de communistische partij van Frankrijk. Daar moet hij het conflict tussen orthodoxie en vrijheidszin aan den lijve gevoeld hebben. Enerzijds wilde hij trouw blijven aan een partij waarmee hij oprecht sympathiseerde en die voor vernieuwing zo open stond als een dichtgemetselde deur, anderzijds dreef zijn intellectuele inspanning hem een kant op die haaks stond op de orthodoxie. Orthodoxie en vrijheidszin, die twee zielen streden in Althusser's borst om de voorrang. En zou het misschien dit conflict geweest kunnen zijn dat op die beruchte zestiende november tot een uitbarsting kwam? Hélène v/as een orthodoxe communiste, en misschien was het zo dat Louis door haar te wurgen het dogmatisme m zichzelf doodde. De hypothese lijkt oneerbiedig. Althusser, zo verklaarde zijn omgeving kort na het drama, had al meer dan dertig jaar lang last van ernstige depressies en was meermalen opgenomen in inrichtingen. De moord is een strict persoonlijk drama en heeft niets te maken met zijn politieke en filosofische opvattingen. Maar de gedachte dat de filosoof iets in zichzelf wilde doden, is onlangs van een andere kant toch weer bevestigd: door Althusser zelf, m zijn postuum in 1992 verschenen autobiografie 'l'Avenir dure longtemps'. Bedrieger Louis Althusser, zo blijkt uit de autobiografie, heeft eigenlijk zijn leven lang het gevoel gehad 'een ander' te zijn, een rol te spelen, niet degene te zijn die hij lijkt. Zijn moeder was ooit verliefd op een Louis Althusser, maar in de Eerste Wereldoorlog overleed die bij Verdun. De moeder trouv/de later met de broer van de gestorven geliefde, en het kind kreeg diens naam. Louis Althusser was een ander, iemand die al geleefd had en nu dood was. En als de moeder naar haar kind keek, zag zij door het kindergezicht

heen een ander gelaat opdoemen, dat van de zo betreurde geliefde. Uit alle macht probeerde het kind de liefde te winnen van zijn moeder, door de dingen te doen die zij waardeerde, zoals hard studeren, en de dingen na te laten die zij haatte en die hij eigenhjk veel liever deed; aan sport doen bijvoorbeeld. De Louis Althusser die aldus opgroeide was niet een authentiek persoon, maar het evenbeeld van een overledene. Zijn identiteit was een kunstmatige. Dat gevoel is hem zijn leven lang blijven achtervolgen, ook en vooral toen hij een beroemd filosoof was. Die reputatie van beroemd denker was iets dat buiten hemzelf stond, een facade die het zicht ontnam op wat zich daarachter afspeelde. Zijn reputatie had hij, in eigen ogen, bij elkaar gelogen en

was volstrekt onverdiend. Hij vond zichzelf een bedneger. Van de duizenden boeken die in zijn boekenkasten stonden, had hij er maar enkele honderden gelezen; van de begrippen die hij hanteerde had hij er vele van andere gestolen. Zo iemand kon toch geen groot denker zijn. Hij wilde zijn lezerspubhek, net als zijn moeder, verleiden; opdat ze van hem zouden houden. Maar de echte Louis Althusser bestond nauwelijks, zijn eigen wensen en verlangens leidden een kwijnend bestaan. De echte Louis Althusser was een anoniem persoon, een niemand. Zijn eigen verscheurdheid projecteerde Althusser, is mijn veronderstelling, op de denker die hij het meest uitvoerig bestudeerd had: Karl Marx. Er is niet één Kari Marx, volgens Althusser, maar twee: de jonge

en de oude. De jonge Marx was de humanist, de man die sprak van vervreemding en de opheffing daarvan en over de verzoening van mens en natuur. De oude Marx was de objectieve wetenschapper die de economie bestudeerde en de accumulatiewetten van het kapitaal probeerde vast te leggen. Tussen de jonge en de oude Marx loopt - m de ogen van Althusser een radicale breuk. Ze hebben mets met elkaar te maken, het zijn twee personen. Althusser koos op agressieve wijze voor de oude Marx, de man die het slappe humanistische gewauwel van de hand wees ten gunste van de harde feiten. De late Marx was de echte Marx; m zijn jeugdwerken was hij nog het evenbeeld van zijn utopistische, ideaHstische tijdgenoten. Hij had een ge-

leende identiteit. Maar die jonge Marx moest als het ware vermoord worden. Pas m een boek als 'Het kapitaal' is Marx een origineel individu geworden. Daar was hij iemand geworden, had hij zichzelf ontdekt. Iets waar Althusser zelf maar al te zeer naar verlangde, maar nooit dacht te kunnen bereiken. Morfine Een ander vernietigen om datgene te vernietigen w a t j e m jezelf haat; het valse ik vermoorden om ruimte te scheppen voor het eigenlijke ik. Misschien speelden die gedachten onbewust door Althussers hoofd - m zijn autobiografie komt hij er zelf ook niet precies uit wat zijn beweegredenen waren, al maakt hij er wel toespehngen op - op het m o -

31

v u ^AAGAZINE OKTOBER 1992

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen