VU Magazine 1993 - pagina 125

A

C

In zijn boek 'De opstand der horden' uit 1929 gaf de Spaanse denker José Ortega Y Gasset uiting aan zijn diepgew^ortelde angst voor de massa. Hij verlangde naar de tijd dat een intellectuele elite nog geëerd en gerespecteerd werd. Maar die tijd was toen allang voorbij.

34

Koos Neuvel

T

H

De angst voor de massa was een fysieke ervaring geworden. Alles was vol. Waar Jo5é Ortega y Gasset ook kwam, overal drong de menigte zich op. Met afgrijzen nam hij het waar. "De steden zijn vol mensen. De huizen vol bewoners. De hotels vol gasten. De treinen vol reizigers. De cafe's vol klanten. De straten vol voorbijgangers. De wachtkamers der beroemde geneesheren vol zieken." Wilde hij eens rustig een avondje naar het theater gaan, dan merkte hij tot zijn verbijstering er niet meer in te kunnen. Uitverkocht. De horde had zich brutaalweg van alle kaartjes meester gemaakt. Dat overkwam hem vroeger nooit. De massa had genoeg zelfkennis om te weten dat men in de tempels der cultuur weinig te zoeken had. Maar nu wenste men met eens beleefd plaats te maken voor een gevormd man. De uitzonderlijke mens werd behandeld als pure doorsnee; de middelmaat maakte de dienst uit. De kunst was voorheen een elitezaak, het genieten van een concert was slechts aan een bevoorrechte

E R

H

H o e had het zover kunnen komen? Ortega Y Gasset wijst op de ongelooflijke bevolkingstoename tussen 1800 en 1914 m Europa: van 180 miljoen tot 460 miljoen. Er is een menigte in het leven geroepen die onbeheerst over het hele continent is uitgezwermd; een sprinkhanenplaag is er niets bij. En juist door die ongeremde aanwas is met de kwaHteit van het nieuwe spul iets mis gegaan. De elite slaagde er met meer in de jonge, onbeschaafde Heden op voorzichtige wijze te introduceren in de verfijnde wereld van cultuur, geschiedenis, moraal en wetenschap. Kortom, er heeft, om het modern te zeggen, een verval van waarden en normen plaatsgevonden. De verloedering heeft hard toegeslagen. De mensheid is verloederd omdat zij aan al haar begeertes en zinneprikkels, hun meest primitieve instincten, v/enst toe te geven. Ze gedraagt zich als een verwend kmd. Het verwende kind kent de eigen beperkingen niet. Het wil het mooiste en duurste speelgoed hebben, en het begint te blèren wanneer het even

enkehng voorbehouden. H o e minder publiek, des te beter het eigenlijk was. Instemmend citeert Ortega Y Gasset een opmerking van Mallarmé over het kleine aantal mensen dat een musicus aanhoorde; door hun schaarse aanwezigheid deed men de afwezigheid van de menigte des te beter uitkomen, vond hij. Een massaal pubhek bij een concert roept wantrouwen op; welhaast onvermijdelijk moet aan de kwaliteit van het gebodene iets schorten en zullen concessies gedaan zijn aan de platvloerse smaak van het massapu-

bUek. Het meest kwalijke was nog dat de voormalige elite zich al evenzeer op horde-achtige wijze ging gedragen. Met afschuw haalt Ortega Y Gasset een jonge society dame aan die gezegd had dat ze feestjes waarbij minder dan achthonderd mensen uitgenodigd waren, verwerpelijk vond. O o k in het brein van de elite bevonden zich de kwaadaardige woekeringen van de hordementaliteit. O o k hier kwantiteit boven kwaliteit, het geweld van de grote getallen.

A

A

zijn zin niet krijgt. Het verwende kind realiseert zich niet dat er hard gewerkt moet worden om dat treintje te kunnen kopen; het geld groeit niet op papa's rug. Al evenzeer is de hedendaagse hordemens ondankbaar. Alle technische en culturele verworvenheden van onze beschaving, waarvoor eeuwenlang moeizaam is gezwoegd, ervaart hij als vanzelfsprekendheden. De hordemens is zich niet bewust van de tragische kant van het leven, dat je niet alles kunt bereiken watje wilt. Wie lui op zijn achterste bHjft zitten, heeft niet het recht op hoge toon eisen te stellen. Bij relletjes ten gevolge van gebrek, merkt Ortega Y Gasset op, schreeuwt het grauw om brood en het middel dat het daarbij gebruikt is het vernielen van bakkerijen. Die angst voor de massa zit diep bij Ortega Y Gasset. Heel diep. Vanwaar eigenlijk die agressie, waarom ziet hij niet in dat die 'democratisering van de cultuur' ook iets moois heeft? Meer mensen dan ooit zijn in staat om te genieten van materiële en culturele luxe. Past hier niet enige tevredenheid over de verwezenlijking van een beschavingsideaal? Maar nee, aUeen maar gemopper. Het klagen over de volheid van de straten en theaters, is meer dan de wat ziekelijke smetvrees van een overgevoelig individu. Het is, om het sociologisch te zeggen, een uiting van een maatschappelijke degradatie. De intellectuele elite verloor haar maatschappelijke status in de eerste decennia van deze eeuw. In Duitsland sprak men over het Bildungsbürgertum; de in economisch en politiek opzicht leidinggevende elite was ook een klasse van geestelijk ontwikkelde mensen. Maar Geist en Macht begonnen uit elkaar te groeien en de culturele elite werd verwezen naar de maatschappelijke marge. Dat was iets onuitstaanbaars. Aristocratische individuen als Ortega Y Gasset, en in Duitsland mensen als Thomas Mann (ten tijde van zijn 'Betrachtungen eines Unpolitischen' uit 1918) en Oswald Spengler ('Der Untergang des Abendlandes'), koesterden een heimwee naar de negentiende eeuw. Zij allen waren beïnvloed door het werk van Nietzsche en door diens verachting van de 'kuddemens'. Van democratie moesten de aristocraten weinig hebben.

L D het principe dat de meeste stemmen gelden is banaal; het laat buiten beschouwing dat de ene stem zich met meer gezag en oordeelskracht verheft dan de andere. Ortega Y Gasset nam in deze nog een genuanceerd standpunt in. Democratie is prima, als de meerderheid zich maar gewillig bij de hand laat nemen door de ontwikkelde minderheid; als het verwende kind bereid is zich te laten opvoeden en de eigen beperkingen en grenzen leert onderkennen. Helaas, constateerde hij spijtig, behelst democratie tegenwoordig weinig meer dan een platte meerderheidsdictatuur. Met hun kritiek op de democratie en angst voor de massa waren mensen als Ortega Y Gasset en Spengler potentiële fellowtravellers van het fascisme. O o k het fascisme is een beweging met afkeer van democratie en een diepgaande angst voor de massa. De massa, dat is het chaotische en ongeordende, het oncontroleerbare en zich alle kanten op bewegende, de door elkaar heen krioelende lichamen, de veelheid aan zinderende begeertes. Tegenover die ongedisciplineerde massa stelde het fascisme de geordende massa, de in gelid marcherende militairen, de strak in de houding staande lichamen, de zorgvuldig geregisseerde massabijeenkomsten. De massa werd van haar angstwekkende karakter ontdaan en produktief gemaakt. Als het moest, kon die massa zich ontpoppen tot een goed geoliede aanvalsmachine. Voor een aristocraat is zoiets niet genoeg. Het gepeupel is weliswaar geordend door een leidinggevende elite, maar voor hem niet minder weerzinwekkend geworden. De fascistische top bezit een platvloersheid, een geestelijke bekrompenheid, waarmee een ontwikkelde burger zich niet kan inlaten. Tot aan zijn dood in 1955 bleef Ortega Y Gasset 'in gewapende vrede' met het regime van Franco leven. Diens autoritaire regime kon niet op zijn sympathie rekenen. Liever koesterde hij zijn heimwee naar een tijd waarin de intelligentste mensen ook de machtigste waren en waarin de massa nog haar bescheiden plaats wist. Heimwee naar een tijd die nooit terug zou keren.

35 v u MAGAZINE M A A R T 1993

v u MAGAZINE M A A R T 1993

i^m

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen