VU Magazine 1994 - pagina 392

38 VU MAGAZINE OKTOBER 1994

schapen om de man te behagen en aan hem onderworpen te zijn, moet zorgen dat ze bij hem in de smaak valt", schrijft Rousseau in zijn populaire boek 'Emile ou 1' education'. Ten overstaan van denkers die het vrouwelijk geslacht per definitie inferieur aan het mannelijke achtten, is het niet verwonderlijk dat Belle van Zuylen allereerst op gelijkheid heeft gehamerd. "Verstandige vrouwen willen mannen niet aan hen onderwerpen maar zij zouden alleen graag wiUen dat zij niet langer door hen werden onderworpen. Zij beogen gelijkheid", schreef deze intellectuele dame van adellijke huize. In haar brieven en geschriften heeft Belle van Zuylen een leven lang de gelijkheid gepredikt, die ze in haar eigen leven nauwelijks heeft kunnen realiseren. "Dikwijls voel ik mij gehinderd omdat ik zo afhankelijk ben; wanneer ik vrij was zou ik veel meer waard zijn", verzucht ze in een brief. Een eeuw later beschouwde Lou Andreas Salome het streven naar diezelfde gelijkheid als "de oerdwaling van de mensheid". Er schuilen grote gevaren in het gelijkheidsdenken, meende de Russische filosofe. Het vrouwelijke komt tekort, doordat het mannelijke als norm geldt en de grenzen bepaalt. Ze sluit zich daarmee aan bij Nietzsche, die de nadruk op mannelijkheid verantwoordelijk achtte voor de 'ziekte' van Europa: "Helaas zijn er onder de geleerde ezels van het mannelijk geslacht veel Weibsverderberer die de vrouw aanraden zich te ontvrouwelijken en alle domheden te herhalen waaraan de man in Europa ziek is ge^vorden." Ogenschijnlijk staan Van Zuylen en Salome in dit opzicht lijnrecht tegenover elkaar en zouden we aan de hand van deze twee vrouwen de oppositie tussen gelijkheid en verschil kunnen aanscherpen. Joke Hermsen laat echter zien dat de twee posities veeleer een aanvulling op elkaar vormen. Belle van Zuylen neemt weliswaar het streven naar gelijkheid als uitgangspunt - hoe kon ze anders in een tijd waarin de ongelijkheid tussen de geslachten alom werd gepredikt? - maar dat wil nog niet zeggen dat het mannelijke bij haar tot norm wordt. De gelijkheid die ze propageert zou wel eens een noodzakelijke voorwaarde kunnen zijn om het denken over het verschil überhaupt mogelijk te maken, betoogt H e r m sen. Zolang vrouwen vanwege hun geslacht op voorhand worden vast-

gelegd op bepaalde eigenschappen en rollen, is er geen enkele speelruimte voor welke nieuwe interpretatie van het verschil dan ook. In die zin zou j e kunnen stellen dat Belle van Zuylen met haar gelijkheidsstreven de weg heeft vrij gemaakt voor de latere experimenten met andere concepten van mannelijkheid en vrouwelijkheid.

Krijtstrepen Voor nieuwe interpretaties van het vrouwelijke zijn we, zo laat H e r m sen zien, bij Salome aan het goede adres. H u n sekse zou mensen nooit moeten vastpinnen op vooraf bepaalde eigenschappen en gewenste gedragingen, meent deze vrouw, die tot op zeventigjarige leeftijd een psychoanalytische praktijk onderhield. Het geslacht is bij haar te beschouwen als een tekst die zich op verschillende manieren laat lezen. Lou Andreas Salome, die in veel studies slechts wordt genoemd als vriendin en minnares van beroemde mannen als Nietzsche, Freud en Rilke, was er zowel in haar leven als in haar werk steeds op uit om de grenzen en b e perkingen die haar als vrouw werden opgelegd, te overschrijden. "We zullen wel eens zien", schreef ze in een brief, "of het overgrote deel van de zogenaamde 'absolute grenzen' die de wereld voor ons trekt, geen onschuldige krijtstrepen blijken te zijn."

O p welke manier schept Salome ruimte voor nieuwe lezingen van vrouwelijkheid? Ze heeft daartoe gebruik gemaakt van het Freudiaanse onderscheid tussen het geslachtelijk bepaalde 'ik' en het 'zelf' dat ouder is en nog niet kan worden vastgelegd op één sekse. Freud gaat uit van een fase in de vroege kindertijd, waarin het kind zichzelf nog niet als een 'ik' ervaart. In deze zogenaamde narcistische periode bestaat alleen het 'zelf'. Er is nog geen breuk tussen ik en wereld en het kind is nog niet in staat zichzelf als mannelijk of vrouwelijk te benoemen. Voor Salome is het zaak om op de een of andere manier weer m contact te komen met dat vroegere 'zelf', dat zich nog geen sekserol heeft toegeëigend. Pas dan kan er ruimte worden geschapen om de eigen seksuele identiteit te doorbreken en de tekst van het eigen geslacht opnieuw te lezen.

Erotiek Salome is tamelijk optimistisch over de mogelijkheid de absolute grenzen van de geslachtelijke identiteit te doorbreken. Het ideaalbeeld dat haar voor ogen staat is dat van de 'narcistische vrouw', iemand die moeiteloos in contact treedt met haar oude en niet door sekse bepaalde zelf. Het is vooral binnen de domeinen van de liefde en de kunst dat die narcistische laag in de persoonlijkheid bereikt kan worden. In de liefde en in de kunst immers wordt de breuk tussen ik en wereld opgeheven, waardoor er ruimte ontstaat om de voorgeschreven sekseroUen achter zich te laten. De erotiek is het terrein bij uitstek om de gevestigde seksuele praktijk te ondermijnen, zegt Salome. Binnen de liefde kan men spelen met concepten van mannelijkheid en vrouwelijkheid en nieuwe vormen ontdekken. H o e onwennig dat kan zijn, blijkt wel uit een boek als dat van Jeanette Winterson, waarin ze het spel met de geslachtelijke identiteit ver doorvoert en ervoor zorgt dat de lezer de ik-figuur nergens op één bepaalde sekse kan vastleggen. Ook de twintigste-eeuwse schrijfster Ingeborg Bachmann zoekt naar mogelijkheden om de geslachtelijk bepaalde identiteit te doorbreken. Bij Bachmann echter is het overschrijden van de absolute grenzen een tamelijk hachelijke onderneming. Was het voor Lou Andreas Salome min of meer duidelijk waarnaar ze op zoek was - een nieuw ideaal van vrouwelijkheid, dat ze met de term 'narcistisch' omschreef - bij Bachmann is het nog allerminst duidelijk waartoe de zoektocht zal leiden.

Onzegbaar In het laatste deel van haar proefschrift geeft Joke Hermsen een analyse van het vaak als moeilijk toegankelijk beschouwde prozawerk van deze Oostenrijkse schrijfster. Getekend door de ervaringen van de Tweede Wereldoorlog - Bachmann was twaalf jaar oud toen de nazi's Oostenrijk annexeerden - is elk o p timisme haar vreemd. O p de dag dat Hitlers troepen haar woonplaats binnenmarcheerden werd Bachmanns kindertijd in één klap vernietigd, zo vertelt ze jaren later in een interview. "Het was zoiets verschrikkelijks dat

i J < g 'i s

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen