'Hier leert de natuur ons zelf den weg' - pagina 126

‘physica en werkelijkheid’

klassieke natuurkunde ging men er immers van uit dat verschijnselen konden worden waargenomen zonder ze merkbaar te beïnvloeden. Nu dat niet het geval bleek te zijn, moesten (opnieuw) vragen beantwoord worden als: kunnen wij de werkelijkheid wel als reëel en objectief beschouwen of bestaan fysische eigenschappen alleen als resultaat van een meting?84 Er kwam steeds meer aandacht voor de rol van het subject, de waarnemer die ingrijpt en de natuur naar zijn hand zet. Deze accentverschuiving ging gepaard met kritiek op het kennistheoretisch realisme, de opvatting die stelt dat het doel van de natuurkunde is het verkrijgen van echte kennis van een op zich zelf bestaande werkelijkheid. De kritiek kwam enerzijds voort uit ontwikkelingen in de quantummechanica, maar werd ook geïnspireerd door nieuwere positivistische en conventionalistische stromingen in de wijsbegeerte.85 In deze discussie zou Sizoo een eigen geluid laten horen. Om zijn opvattingen duidelijk te maken, gebruik ik twee lezingen: ‘Het positivisme van Ernst Mach en de ontwikkeling der moderne physica’ en ‘Physica en werkelijkheid’. In zijn rectorale rede van 20 oktober 1937 – ‘het jaar der Kuyperherdenking’ – behandelde Sizoo grondig de ‘positivistische’ wetenschapsopvattingen van Ernst Mach. In de inleiding zei Sizoo dat hij – langs indirecte weg – wilde aansluiten bij het denken van Abraham Kuyper. Hij noemde met name Kuypers oratie Evolutie van 1899, die hij omschreef als een ‘bestrijding van de leer der universele, progressieve ontwikkeling’, een leer die het hele leven, het ethische, esthetische en religieuze, wilde verklaren vanuit de evolutionaire functie.86 Ernst Mach, zo vervolgde Sizoo zijn verhaal, had rond 1900 betoogd dat het doel van de natuurkunde het economisch en praktisch beschrijven van de feiten was. Eerder dan Einstein had hij gepleit voor eliminatie van de begrippen ‘absolute ruimte’ en ‘absolute tijd’. Bovendien wilde hij alle metafysische vragen uit de fysica bannen en daartoe behoorden volgens hem ook vragen als ‘bestaan atomen werkelijk?’, waarmee hij toen al inging tegen een realistische opvatting van wetenschappelijke kennis. Hoewel Mach om zijn kritiek op het toenmalige mechanistisch-materialistische wetenschapsideaal te prijzen was,87 kon Sizoo het toch niet met hem eens zijn. Hij legde met name de vinger op wat hij noemde ‘het evolutionistisch motief’ in Machs denken: door de groei van kennis zou de mens zijn omgeving

125

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen