Over Emil Ludwig.

Als hieronder weinig gezegd wordt over het boek en des te meer over den schrijver, dan vloeit dit voort uit tweeërlei. Primo uit den wensch der Redactie, in deze rubriek te bieden niet een recensie in den gangbaren zin_, maar de belichting van een strooming, de typeering van een stelsel, de bespreking van een schrijver in het algemeen. En dan uit het'feit, dat wie zich met Wdwigs werk bemoeit, eerst stuit op den schrijver zelf, dien men telkens weer ziet staan, sterk emphatisch en suggestief in z'n wijze van voorstellen, tusschen zich en de geboden historische stof.

Emil Ludwig heeft de laatste jaren een interesse 'genoten als aan weinig schrijvers te beurt valt. Zijn boeken maken in honderdduizenden exemplaren de reis om de wereld. Elk nieuw werk — en deze auteur is buitengewoon productief — maakt furore. De Duitsche oplage van zijn „Wilhelm II" en „Juli '14" heeft in totaal het respectabele cijfer van een derde millioen reeds overschreden. In het buitenland trekken vooral die van zijn boeken, waarin mede behandeld wordt Duitschlands recente politieke geschiedenis, zeer de aandacht.

Ludwig, die Europa zijn vaderland noemt en "de Europeesche oorlogen burgerkrijgen, is in veler oog •opgeklommen tot de beteekenis van een internationale figuur.

Toen hij, de Duitscher, dan ook 'in 1927 als privaatpersoon, zonder eenige opdracht, Londen bezocht, gewerd hem een enthousiaste ontvangst. Hij werd niet slechts begroet door schrijvers als Wells en Shaw, maar ook door de leidende persoonlijkheden in het publieke leven: Churchill, Grey, Balfour, Mac-Donald, Lloyd George — zoodat aan deze Londensche reis door sommige bladen zelfs werd bijgezet het gewicht van een politieke en cultureele missie.

Het is hier misschien de plaats om een enkele korte biografische aanteekening te maken. Emil Ludwig (pseudoniem voor E. Cohn) is voortgekomen uit een Duitsch-Joodsch geslacht van geleerden en industriëelen; studeerde kunstgeschiedenis en rechten in binnen-en buitenland; verwierf op z'n vele reizen bekendheid met menschen en talen; werd na zijn promotie in "de rechten referendaris, daarna koopman (1 jaar), wijdde zich toen geheel aan de schrijfkunst. Eerst drama's en essays "^van de drama's zijn enkele opgevoerd, zonder veel succes) vóór en in den oorlog houdt L. zich bezig met politieke journalistiek, sinds 1919 zet hij op een rij grootere en kleinere psychografieën, waarvan de voornaamste zijn: Napoleon, Bismarck, Goethe, Wilhelm II; (van de kleinere) Stein, Rathenau, Dehmel, Bang.

Hij staat politiek buiten elk _partij-verband; aanvaardt geen erikele kerkelijke confessie. Verblijft 9 maanden van het jaar te Moscia bij het LIago Maggiore (Zwitserland); brengt overigen tijd door met reizen.

Bsychografie, zielsbeschrijving, dat is het literatuur-genre, waarin Ludwigs beteekenis ligt. Hij gevoelt zich aangetrokken 'tot de groóte figuren, de heroën der menschheid, waar hij ze vindt: veldheeren, poUtici, kunstenaars, groot-industriëelen.

Maar het is hem niet te doen om de som van hun levens-ervaringen, hij wil niet geven een phanomenologie (totaal der gebeurlijkheden) van hun geschiedenis, hij bedoelt geen feiten-registreering. Wat hij beoogt is de geschiedenis van een karakter, de uitbeelding van een menschenziel in haar conflicten en verwarringen, haar triomfen en nederlagen, haar moeizaam streven en doffe gelatenheid. Hij wil ons laten zien, hoe uit het zielsproces van gevoelens en stemmingen, van berekeningen en fantasieën, van besluiten en hun belemmeringen, van handelingen en haar reflexen zich geleidelijk de 'innerlijke gestalte van zijn held kristalliseeren gaat. Zijn^doel is niet de foto, die slechts het moment vasthoudt, maar het portret, dat de zielediepte onthult. Is hij gegrepen door een of andere imposante figuur, die hij op zijn weg ontmoet, dam ^eeft het aanstonds een worsteling, om den vreemde het geheim zijns wezens te ontwringen, en Ludwig rust niet, eer hij het in zijn bezit acht. Daarbij maakt hij' gebruik van de intuïtieve gave der Einfühlung, het vermogen om zich in eens anders zieletoestand te verplaatsen, zich in fe voelen in eens anders zieleleven, welke gave Ludwig onmiskenljaar eigen is. Gewoonlijk vangt hij aan, zich ip werpen op de beeltenissen, de „stomme verraders", die van gijn object voorhanden zijn — hij begint niet met over "hem te lezen, hy wil eerst zien. Is er ergens een foto, een teekening, een portret van hem voorhanden — de schrijver is er bij om' uit den spiegel van het gelaat de verborgen trekken van het karakter saam te lezen.

Ludwig getuigt, dat toen hij alle 165 afbeeldingen van Goethe nauwkeurig had bestudeerd (zonder verder iets meer van hem af te weten dan de doorsnee-Duitscherl hij diens zielsgeschiedenis neerschreef in tien bladzijden, en dat hij den grondvorm van deze schets niet heeft veranderd, toen hij later na kennisname van de historische documenten, Goethe's geschiedenis beschreef in '1400 pagina's. Op de afbeeldingen volgt het onderzoek van het handschrift — op de physionomie de graphologie. Vervolgens komen de gesprekken, de brieven en de dagboeken. En eindelijk de beschrijvingen van tijdgenooten en geschiedvorschers. Geen enkel middel wordt verzuimd om achter 't geheim van het te beschrijven karakter te komen. Zag Ludwig b.v. kans de nauwkeurige afbeelding van een hand machtig te worden, hij zou trachten uit de lijnen van die hand het karakter te duiden, en in sommige gevallen trekt hij iemands horoscoop (zooals van 'Bismarck) — pnnoodig te zeggen, dat de "hieruit verkregen gegevens natuurlijk geheel overeenstemmen met Ludwigs opvatting van Bismarcks zielsstructuur.

Ludwigs werk heeft heel wat pennen In beweging gebracht. De schrijver is beurtelings vergood en vertrapt. Men heeft hem genoemd de Duitsche Plutarchus, men heeft hem vergeleken met coryphaeën als Carlyle, Macaulay, "Taiae en Brandes. Hij is aangewezen als een der meest vooraanstaande mannen van Europa, Duitschland is gelukkig geprezen, een man als Ludwig te hebben voortgebracht, een enkele heeft voorgeslagen, hem een blijvende plaats te bezorgen in een of andere Siegesallée. Daarentegen noemt b.v. Marsman in „De Gids" (Dec. '29) hem een stommeling, hij scheldt hem uit voor een speculant, een begaafd prul, een slordig veelweter, een handig patheticus, een universeel en actueel schreeuwer, en zegt dat met griezel en verwondering het vulgus, waarvoor hij schrijft en waartoe hij behoort, zijn onthullingen gadeslaat. De vakgeleerden op het gebied der historie in Duitschland staan met Liidwig evenzeer op gespannen voet. Zij beweren, dat hij psychologische feuilletons schrijft, de historische bronnen niet dan vluchtig heeft ingezien en daardoor herhaaldelijk fouten maakt, oppervlakkig werk levert, en nooit een goed historieschrijver kan worden, omdat hij naar zijn aard veel meer impressieE dan reflexief te werk gaat. Ludwig is hun het antwoord niet schuldig gebleven. Hij verwijt de „mannen aan het mikroscoop", dat zij niet schrijven kunnen, de groote massa nooit hebben kunnen bereiken; inplaats van in enkele bladzijden de resultaten van hun onderzoek mede te deelen, dikke vervelende boeken hebben geschreven, die niemand interesseerden en aldus de geschiedenis in een kwaden, roep brachten; en ten slotte dat het hun al te vaak aan menschenkennis en wereldwijsheid ontbrak om tusschen tegenstrijdige gegevens een juiste beslissing te treffen.

Om den veelschrijvenden en veelbesproken auteur Emil Ludwig recht te doen, moet aanstonds worden toegegeven, 'dat hij in tweeërlei opzicht zeer buitengewone qualiteiten vertoont, n.l. als psycho^ loog en als schrijver. Ludwig is ontegenzeggelijk menschenkeimer bij uitnemendheid. "Wie b.v. het fijne spel tusschen Napoleon en Talleyrand zóó open kan leggen als hij, wie een hoofdstuk kan schrijven als „Kabalen" in Wilhelm II, wie zóó analyseerend kan doordringen in een karakter als dat van Bismarck, wie in enkele bladzijden 'van de meest uiteenloopende figuren een fijn-geciseleerd beeld kan ontwerpen als Ludwig deed in zijn „Genie und Charakter", dien mag niemand den lof van groot, scherpzinnig psycholoog onthouden.

Het blijkt slag op slag, 'dat Ludwig niet slechts aan het leven van zijn helden „monomaan heeft gehangen", maar ook hun wezen tot op groote diepte doorschouwd heeft. Minstens even groot als psycholoog is Ludwig als schrijver. Hij beschikt over öen ongeloofelijke hoeveelheid materiaal, dat hij meesterlijk weet te ordenen. Wat men oök in grootere geschiedwerken niet vindt, vindt men bij hem, en omgekeerd: wat men overal 'vinden kan, heeft hi| opzettelijk weggelaten. Zijn stijl is brillant. Hij weet dien te smeden naar den éisch van het oogenblifc. Soms ruischen z'n zinnen breed, lyrisch bewogen; vaker klinken ze forsch, overtuigend; heel dikwijls beitelt hij ze abrupt, markant, lapidair, met den korten, scherpen klank van ijzer op ijzer. In plastischuitbeeldend Vermogen wordt hij door weinig schrijvers overtroffen. Het gaat niet aan, hier voorbeelden te citeeren; heel zijn werk js er voorbeeld van. Hij stelt altoos in het praesens: hij weet ook werkelijk het verleden op te roepen en, Taezield, in het heden te doen leven. Ook schrijft hij „aus einem Gusz", wat te verwonderlijker is, omdat een groot deel van zijn werk wordt ingenomen door de eigen woorden van den beschrevene (bij „Bismarck" ineer dan 1/3 van heel de stof) en toch: nergens hokt het, want Ludwig verstaat de kunst deze eigen uitingen op de natuurlijkste wijze in gijn beschrijving in te vlechten. En wat niet het minst verdienstelijk is bij historie'-beschrijving: de auteur houdt de aandacht van het begin tot het eind gespannen; in zekeren, ononderbroken gang, als een dramatische film, die onze attentie geen oogenblik loslaat, vliet het belangwekkende leveq, dat Ludwig ons tooAf, aan onzen blik voorbij.

Psycholoog, schrijver — maar nu komt de zeer belangrijke vraag, óf Ludwig, die zich voornamelijk beweegt op het terrein der historie, ook historicus kan genoemd worden. Ludwig zelf wijst deze benaming af; hij wil zich als kunstenaar betiteld zien. Den geschiedvorscher, zoo stelt hij het voor, is het om waarheid zonder meer; 'den kunstenaar om de waarheid in het gewaad der schoonheid te doen. Met de gegevens, die de historici hem verschaffen, wil hij het rijk der schoonheid bouwen. De geleerden vinden; de ontvankelijke kunstenaarsziel wordt door het gevondene geroerd, gegrepen, en weet de losse, verspreide fragmenten tot één levende eenheid te doen samengroeien. Ironisch rekent Ludwig zichzelf ergens tot de bastaarden, geteeld uit historie en verdichting. Toch ligt in deze laatste uitdrukking veel waars. Zien wij wel, dan is Ludwig noch ten volle historicus, noch ten volle kunstenaar. Zijn kunstzinnige aspiraties zijn hem eenerzijds zeer te stade gekomen T)ij de bewerking zijner psychografieën. Anderzijds hebben zij de historische beteekenis van zijn werk belangrijk geschaad. In Ludwigs bastaardschap gelijk hij dat zelf teekent, ligt tevens in zekeren zin de tragiek van zijn levenswerk. - • '

Een enkel woord tot nadere toelichting.

Dat Ludwig geen historicus is in den engeren zin des woords, geeft hij niet slechts zelf toe, maar blijkt ook voldoende uit zijn arbeid. Het sierlijk! en smaakvol stuk architectuur dat hij optrekt, heeft overal een te smalle, te zwakke basis. De behandelde personen zijn vrijwel geheel losgemaakt van hun milieu. Van de cultuurphase, waarin ze optraden, van de heerschende zeden, van de geestelijke stroomingen, die hun tijd beïnvloedden, hoort men niets; de bestudeering' van dit alles is door Ludwig verwaarloosd. Het is hem mogelijk, een boek als „Juli '14" te schrijven, zonder van economische yerhoudingen te spreken en haar invloed op het ontstaan van den wereldoorlog. Een natuur als die van Ludwig is ook niet ingesteld op da moeizame studie van toestanden, maar op de teekening van zielsprocessen; doch dat gemis van het eerste op zichzelf reeds hem den naam van historicus doet inboeten, zal duidelijk zijn. Evenmin is Ludwig ten volle kunstenaar. Hij vergelijkt'ergens het werk van den kunstenaar bij' het schikken ^n vlechten van bloemen, onder het gaan geplukt, tot een krans, frisch en bont als een beeld van de weide zelf. Doch eerste vereischte voor hem, diei aanspraak maakt op den kunstenaarsnaam, is toch wel het scheppend vermogen. En dat Ludwig dit vermogen niet bezit, blijkt overtuigend uit zijn drama's. Wie ze ter hand neemt, merkt aanstonds dat de schrijver wel talent heeft. Maar de gestalten, die hij ten tooneele voert, leven niet. Onwillekeurig denkt men onder het lezen aan het visioen uit Ezechiël 37: Ludwigs figuren bewegen zich, ze bezitten beenderen, vleesch en zenuwen, maar er is geen geest in hen: ze zijn zeer dor. De scheppingsgave is Ludwig ontzegd. En nu heeft hij wel artistieke neigingen, er is wel kunstenaarsbloed in hem. Wie als hij de groeten in het rijk der kunst kan uitbeelden, moet een verwante ziel zijn. Ook zijn meesterschap over den vorm is onbetwist. Maar Ludwig vertoont juist op zijn zelfgekozen terrein, dat der psychografie, de gebreken zijner deugden. Hij bezit een „hang" tot dramatiseeren, dien hij niet onderdrukken kan. Reeds de indeeling zijner grootere biografieën legt hiervan getuigenis af. Nog meer valt dit op, als men let op het Rembrandtieke licht, het „hell-dunkel", waarmee Liudwig, ook naar eigen getuigenis, werkt. Maar wat den schilder geoorloofd is, is den historieschrijver niet vergund. Wat Ludwig hoogere werkelijkheid noemt, wordt op het terrein der historie licht onwerkelijkheid. Sommige partijen b.v. uit zijn „Napoleon" zijn te hel belicht; in zijn ^, Bismarck" met name zijn de schaduwen op meerdere plaatsen te zwart aange-

streken. Sterker nog vindt men dit laatste bij zijn „Wilhelm II". Zoo is er wel vaak dramatisch effect, maar de zuiverheid der historische vsreergave wordt er niet zelden door geschaad. Daar komt nog iets bij. Ludwig werkt buitengewoon sael. Hij is vrij spoedig met zijn held „klaar", en merkt dan ook op: „de biograaf van de oude school leefde met zijn held in een langdurigen echt; de biograaf der nieuwe school in een kortere liefdesverhouding. Een dergelijke studie is niets dan een stormachtige passie". Nu wordt hier veel vergoed door Ludwigs gave van intuïtie, van in-schouwing — maar intuïtie kan veel zijn, alles is ze niet. Ze moet ondersteund en gecorrigeerd worden door langdurigen, geduldigopmerkzamen omgang; de psychograaf moet idiet alleen scherp kunnen zien, hij moet ook goed kunnen luisteren. Voor dit laatste eigent zich een geest als die van Ludwig niet; hij wil liever opsporen, dan op zich laten inwerken; hij is in 'het verkeer met zijn held veel meer actief dan passief, en ontloopt aldus het gevaar niet, ongemerkt veel van zijn eigen zieleleven in dat van den ander te projecteeren. Dat is, alles samengevat: Ludwig, die te weinig kunstenaar is om dramatiker te kunnen zijn, heeft genoeg kunstenaarsbloed in zich om met vaste hand portretten te kunnen ontwerpen van groote-, soms betooverende schoonheid, rhaar zijn bijzondere artistieke aanleg laat hem niet toe, een wezen-lijke weergave van zijn modellen te bieden, vrij van schadende, onzuivere, Ludwigsche effecten.

Ludwig is ten volle een kind van .^jjn tijd. Dat is allereerst: hij kent zijn tijd. Hij weet, wat de massa boeit: de geniale mensch, psychologische ontleding, aanschouwelijkheid. Hij verveelt of vermoeit zijn lezers nooit, vermijdt abstracties, spaart hrai 'de uiteenzetting van prólilemen. Hij is overal vlot, gemakkelijk te volgen, interessant. Maar hij is ook hierin kind van zijn tijd, dat hij zich laat beheerschen door den tijdgeest. In het onderhuis democratisch opgevoed, zonder God, maar in eerbied voor den „Geest", gelijk hij zelf zegt, sloot hij, de geboren Jood, zich eerst „formeel" 'bij het Christendom aan, tot de R, athenau-moord hem ook dezen formeelen band deed breken en hij zich weer richtte tot het Jodendom. Tegen het einde van den oorlog overtuigt de val van zoovele vorstenhuizen hem er van, dat de tijd der privilegiën voorbij is: wie zich zonder strijd overgeeft, is niet waard, te regeeren. Het lot van de vele schuldeloos vallende en hongerende menschen in oorlogstijd maakt hem tot radicaal, vooral in de sociale vragen, en 'hij komt uit den oorlog als anti-militairist. Geen schrijver, zoo meent hij, kan iets beters doen dan in den zin van Voltaire die ideeën te verbreiden, welke leiden tot een omkeer in de bestaande machtsverhoudingen. Niet door de eeuwige beginselen van Gods Woord laat Ludwig zich alzoo leiden; hij leeft niet uit een vast principe; stuurloos laat "hij zich op den tijdstroom meedrijven. Wel noemt hij ai en toe den naam van God; maar Ludwigs Godsbegrip is sterk pantheïstisch gekleurd. Zijn uitdrukkingen doen telkens weer aan Goethe denken. Ofschoon hij, voor zoover ons bekend is, nergens uitvoerig zijn opvatting over de beteekenis van de geschiedenis en van den enkelen mensch heeft weergegeven, blijkt uit meerdere aanduidingen toch wel^ dat ook in dit opzicht Goethe zijn leermeester is geweest. Wij krijgen den indruk dat voor hem, als voor Goethe, al wat geschiedt, een uitdrukking is van den „Geest", die, naar het best, achter de natuur zich verbergt en in alle gebeuren zich openbaart, 3at het individu in de ontvouwing van zijn bijzonderen aard tegelijk uitdrukking en gelijkenis is van het alwezen, dat men geest of god noemt. "Geen God boven de historie dus. Geen God, die de historie maakt als de ontwikkeling van Zijn Raad. En de inhoud der geschiedenis is hier dan ook niet'de machtige worsteling tusschen duisternis en licht^ tusschen zonde en genade. Van deze Tiingen ziet Ludwig niets. Hij verstaat het proces der historie gansch anders als wij. Hij beziet haar eenzijdig-pragmatisch, alleen naar bet nut dat ze bij wijze van voorbeeld afwerpt in bemoediging en waarschuwing. Maar wat is nu in zijn helden te prijzen, wat te laken? Wat is de maatstaf, dien deze schrijver aanlegt? Ludwig kent geen anderen maatstaf dan de humanistische. Met andere woorden: een zeer onvaste, wisselende. Want wat het algemeen-menschelijke in den zin van het echt-menschelijke is, wordt door eiken tijd anders, kan door ieder mensch in eiken tijd anders worden beantwoord.

Wij hebben veel bewondering voor Ludwigs werk. Wij bewonderen zijn kennis, zijn schrijverstalent, zijn psychologische begaafdheid, zijn produceerend vermogen. Maar op het pad der historie, in de vraag naar duiding en waardeering van karakters, kan Emil Ludwig onze gids niet zijn.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen