BIBLIOGRAFIE VOLKSPETITIONNEMENT 1878

Op 18 juli 1878 werd met 52 liberale stemmen vóór, 30 conservatieve stemmen tegen en 1 onthouding, (van de liberaal Mr Samuel van Houten, de man van het 'Kinderwetje') het 'Ontwerp van wet tot wijziging van de wet op het Lager Onderwijs 1857' aangenomen.

De minister van Binnenlandse Zaken, onder wiens jurisdictie het onderwijs viel, Mr Johannes Kappeyne van de Coppello, kon de voldoening smaken, dat zijn wet zonder noemenswaardige wijzigingen was aanvaard.

Doch hij besefte tevens, dat dit feit het startschot was voor de reeds lang aangekondigde, door zijn oud-collega kamerlid Dr. Abraham Kuyper geleide Volksbeweging. Door een handtekeningenactie, een petitionnement, wilde men de Koning vragen dit wetsvoorstel, dat zeker ook door de Eerste Kamer zou worden aanvaard, niet tot wet te verheffen, door zijn koninklijke handtekening te weigeren.

Dat de Koning toch tekende, lag op constitutionele gronden voor de hand. Kuyper was hiervan overtuigd, zoals blijkt uit zijn antwoord aan Lohman op diens vraag of de Koning tekenen zou, gesteld op 3 augustus, direct na de aanbieding van het Smeekschrift. Desondanks zette Kuyper door, omdat voor hem het Volkspetitionnement niet een doel op zichzelf was, doch een middel voor een verder gelegen doel: de bewustmaking van de eigen identiteit bij de orthodox-protestantse bevolkingsgroep.

Het Volkspetitionnement 1878 is het meest spectaculaire moment geweest in de zogenaamde 'Schoolstrijd'. Wat zich vóór-en nadien in hoofdzaak in 's Lands vergaderzaal afspeelde, kwam nu door een perfect geregiseerde massa-actie in de publieke belangstelling.

Wanneer men het Volkspetitionnement 1878 analyseert, komt men tot de conclusie dat vanuit deze beweging een drietal emancipatie-stromingen ondersteund werden:

1. de politieke emancipatie. Het ontstaan van de Anti-revolutionaire Partij hing nauw samen met het Volkspetitionnement. Kuyper richtte zich politiek tot dezelfde bevolkingsgroep. De strijd om het Algemeen kiesrecht ontbrandde.

2. de kerkelijke emancipatie. Het Volkspetitionnement is een belangrijke factor geweest in de emancipatie van het Kerkvolk: de Vrije Kerk tegenover de Volkskerk. Kuyper richtte zich dan ook tot de Kerkeraden om medewerking aan het Smeekschrift, doch ging aan alle synodale organen voorbij.

3. de sociale emancipatie. In het Volkspetitionnement kwam de strijd om de sociale rechtvaardigheid centraal te staan. Hetgeen voor de rijken mogelijk was, werd door de regering aan de armen onthouden. De 'sociale quaestie', de strijd voor de gelijkwaardigheid en de gelijkberechtigdheid van armen en rijken, kwam hier duidelijk aan de orde.

Het is een opmerkelijk verschijnsel, dat de strijd om de Schoolwetgeving 1878 en het daaruit voortvloeiende Volkspetitionnement, in wezen cumuleerde in de strijd tussen twee mannen, vrienden en vijanden tevens.

De Staatsrechtsgeleerde Mr Johannes Kappeyne van de Coppello, die als opvolger van Thorbecke de voorman der Liberalen is geworden, stond lijnrecht tegenover de Godgeleerde Dr. Abraham Kuyper. In het persoonlijke vlak vrienden; in de politiek eikaars felste bestrijders. Doch wanneer in 1886 Kuyper zeer gedegen juridische adviezen dringend nodig heeft, is het Kappeyne die hem adviseert. (P. Kasteel, Abraham Kuyper, Kampen 1938. Diss. Leuven, 57-59).

Bij de bestudering van de Schoolstrijd in het algemeen en van het Volkspetitionnement in het bijzonder, valt het op dat

1. de belangstelling voor de schoolstrijd vanaf het begin van de jaren dertig van de twintigste eeuw zeer snel afnam. In hoeverre de politieke en sociaal-economische situatie hierop van invloed is geweest, zou waard zijn nader onderzocht te worden.

2. een hoog percentage van de publicaties over dit onderwerp een populair karakter heeft.

In deze publicaties komen bijzonder veel gegevens, tot in details, naar voren, echter veelal niet of nauwelijks gedocumenteerd.

Een speciale plaats nemen de Gedenkboeken in: 'Fundgruben' in de ware zin des woords.

3. slechts een beperkt aantal studies de toets der wetenschappelijke critiek (methodologisch verantwoord en voorzien van een exacte documentatie te zijn) kan doorstaan.

Bibliografie.

Hoewel de gegevens niet meer geheel 'up to date' zijn en er hier en daar kleine verbeteringen aangebracht kunnen worden, is nog immer de handleiding bij uitstek:

D. Langedijk, Bibliographie van den Schoolstrijd 1795 - 1920. 's-Gravenhage, 1931. inzonderheid 118 - 232: nrs 839 t/m 1768.

In de onderstaande opgave zijn de meest belangrijke werken genoemd, aangevuld met de na 1945 verschenen studies.

Publicaties die ook in Langedijk worden genoemd, zijn voorzien van een tussen haakjes geplaatst cijfer, dat overeenkomt met het door Langedijk gebruikte nummer, voorafgegaan door de letters LB (= Langedijk Bibliografie). Voorbeeld: (LB 966).

1. Bronnen.

1.1. Archivalia.

1.1.1. Algemeen Rijks-Archief (ARA), 's-Gravenhage.

1. Kabinet des Konings (KdK)) (1841 - 1897). inventarisnr. exhibitum 4482 - 4502 17 - 8 - 1878: HetVolkspetitionnement; 21delen. 1. Het Smeekschrift. 2. Lijsten met handtekeningen per provincie. 3. lijsten met handtekeningen van Coiporatiën. 2264 2 - 3 - 1878, nr 7 - 9: Adviezen van de Raad van State inzake ontwerp Onderwijswet. 2281 26 - 6 - 1878, nr 15: verzoek aan Koning. Machtiging eventuele intrekking wetsontwerp. 2287 9 - 8 - 1878, nr 4: audiëntieverzoeken. 2288 17 - 8 - 1878, nr 17: Wet met handtekening Koning. nr 18: Machtiging Koning aan Minister Binnenlandsche Zaken om adressante in te lichten, nr 19: Consideratie en advies van Minister Binnenlandsche Zaken.

2. Kabinet Minister Binnenlandsche Zaken (1878 • 1897).

276 1878, nrs 8, 12, 32, 101: Correspondentie met Kabinet des Konings inzake Smeekschrift.

1878, nrs 11, 327. R.K. • adressen; adressen Brummelkamp.

3. Archief Ministerraad (1823-1925).

98 1878, nrs 61, 62. Notulen Ministerraad . Bespreking en goedkeuring Consideratie en advies Minister Binnenlandsche Zaken, inzake Smeekschrift.

1.1.2. Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme (1800 - heden) aan de Vrije Universiteit, Amsterdam.

4. Kuyper - Archief. 4.1. nrs 8685 - 8697, 1321: Correspondentie Elout van Soeterwoude aan Kuyper inzake voorbereiding en uitvoering Volkspetitionnement, met bijbehorende stukken. 4.2. nrs 999, 1027, 1185, 1224, 1353, 1354: Correspondentie Kappeyne van de Coppello aan Kuyper inzake wetsvoorstel en reactie op het Volkspetionnement. 4.3. nr 1237: Correspondentie diverse personen aan Kuyper inzake voorbereiding en uitvoering Volkspetitionnement; brief Van Zanten met bijlagen. 4.4. nr 1610: Notulen van de slotvergadering op 25 april 1879 van de Commissie Volkspetitionnement.

1.2. Gedrukte Bronnen.

1. Feringa, N.M. - Gedenkboek betreffende het Volkspetitionnement. Amsterdam, 1878. (LB 966). Na een kort historisch overzicht, een letterlijke weergave van alle officiële bescheiden.

2. - Het Oranjeboek 1878. Rotterdam, 1878. (LB 964, 965). Dit werk bevat de gegevens van het Comité Volkspetitionnement Rotterdam.

2. Couranten en Dagbladen.

2.1. De Nederlandsche Staats-Courant; jrg.1877 • 1878.

1. Verslag van de Handelingen der Staten-Generaal 1877 - 1878. Deel 1, 212 - 223; 236 - 244; 247 - 255; 438; 944 - 1390.

2. Bijlagen bij het Verslag der Handelingen van de Tweede Kamer

der Staten-Generaal 1877 - 1878; nr 130 en verder de, in Bijlage D: 'Register', 47 - 49, genoemde stukken onder het trefwoord 'Wetsontwerp tot herziening der Wet van 13 Augustus 1857, Stbl. no 103, tot regeling van het Lager Onderwijs'.

2.2. De Standaard; jrg. 1878.

2.3. De Tijd; jrg. 1878.

2.4. De Amsterdamsche Courant - Het Algemeen Handelsblad; jrg. 1878.

2.5. De Nieuwe Rotterdamsche Courant; jrg. 1878.

2. Belangrijkste pu bl icaties over hetVol k {petitionnement, vóór 1931 verschenen.

1. Feikema, R.W. - De totstandkoming van de Schoolwet van Kappeyne van de Coppello. Amsterdam, 1929 (Diss. Amsterdam). Schr. analyseert het wetsvoorstel, de parlementaire discussies en, artikelsgewijs, de wet. (LB 1513).

2. Idenburg, PhJ. - 'Het Volkspetitionnement van 1878'. Stemmen des Tijds, zeventiende jrg. (1928) II, 137 - 154, 220 - 245. Schr. beschrijft ontwikkelingsgang wetsvoorstel. Daarnaast analyse van Staatsrechtelijke en politieke aspecten. (LB 1510).

3. Langedijk, D. - Dr. A. Kuyper en het Volkspetitionnement. z.p., 1928. Bundel van de voornaamste 'driestarren' (21) van Kuyper in 'De Standaard' van 1878 over het Volkspetitionnement. (LB 1509).

3. Publicaties nè 1931 verschenen.

4. Andel, A. van (red.). - Een Eeuw van Zorg en Zegen. 1854 - 1954. Gedenkboek uitgegeven ter herdenking van het honderdjarig bestaan van de Vereniging van Christelijke Onderwijzers. Meppel, 1954, 73 - 83; 221 - 224. Historische schets van het Volkspetionnement

5. Gilhuis, T.M. - Memorietafel van het Christelijk onderwijs. De Geschiedenis van de Schoolstrijd. Kampen, 1975 2 .; inzonderheid hfdst. 13. Populaire beschrijving van het Volkspetitionnement.

6. IdenburgPhJ. - Schets van het Nederlandse Schoolwezen. Groningen, 1966 2 . Deel 1; inzonderheid 43 - 50; 101 - 113. Historische analyse van de politieke en staatsrechtelijke achtergronden in verband met de centralisatie van het onderwijs en de differentiatie t.a.v. de vrijheid van onderwijs en de rol van het Volkspetitionnement daarin.

7. Laan, H.H. van der - 'Het Volkspetitionnement 1878'. VU - Magazine, zevende jrg.(1978), nr 7, 15 - 26. Geschiedenis van het Volkspetitionnement, de verhouding Kuyper - Kappeyne, de houding van de Koning.

8. Mentink-Zuiderweg, C.H. - 'Het Volkspetitionnement van 1878 te Rotterdam'. Amsterdam, 1968. (doet scriptie VU); Rotterdamsjaarboek 1969, 262 - 304. Schr. behandelt de geschiedenis van de Volkspetitionnementcommissie te Rotterdam, waarbij de aanplakbiljettenkwestie aan de orde komt. Uitgebreid notenapparaat.

4. Biografieën van personen die een hoofdrol gespeeld hebben in het Volkspetitionnement

4.1. Elout van Soeterwoude.

9. Fabius, D.P.D. - Elout van Soeterwoude. 's-Gravenhage, 1894. Korte levensschets; In memoriam. (LB 1548).

10. Jonker, W. - Jhr. Mr. P.J. Elout van Soeterwoude herdacht. Rotterdam, 1906. Korte levensschets. (LB 836).

4.2. Kappeyne van de Coppello.

11. Blok, J.Ch. - 'Een vergeten staatsman. (J. Kappeyne van de Coppello)'. Het Leeskabinet, 1895, m, 161 - 165. In memoriam.

12. Coninck Liefsting, F.B. - 'Mr. J. Kappeyne van de Coppello'. Nederlandsche Spectator, 1895, 386 - 393. In memoriam.

13. Eyssel, A.P.Th. - 'Mr. J. Kappeyne van de Coppello herdacht'. Themis, 1895, 645 - 656. In memoriam.

14. Smidt, HJ. - 'Mr. J. Kappeyne van de Coppello'. Eigen Haard, 1895, 715, 732, 774. In memoriam.

4.3. Kuyper.

Van de vele monografiën over Kuyper noem ik de onderstaande i.v.m. de uitvoerige behandeling van het Volkspetitionnement.

15. Kasteel, P. - Abraham Kuyper. Kampen, 1938. (Diss. Leuven). inzonderheid: Hfdst. I, 5.: De Doleantie; Hfdst. II, 1 t/m 5.: Nationale politiek. Analyse rol Kuyper bij het Volkspetitionnement; verhouding Kuyper - Kappeyne.

5. Parlementaire geschiedenis met betrekking tot het Volkspetitionnement.

16. Beaufort, J.A.A.H. de - 'Vijftig jaren uit onze geschiedenis. (1868 - 1918)'. De Gids, jrg. 1925, I, 391 - 410. Parlementaire behandeling van de wet van Kappeyne.

17. Beaufort, W.H. de • 'Dertig jaren uit onze geschiedenis. (1863 - 1893)'. De Gids, jrg. 1896, H, 478 - 506. Historische beschouwing over de parlementaire achtergronden die leidden tot de wet van 1878.

18. Bruyne, J.A. de - Geschiedenis van Nederland in onze tijd. Voorburg, 1899. Deel IV, 1872 - 1883. Hfdst. IV: Het Ministerie Kappeyne van de Coppello en de Schoolquaestie. Analyse van de parlementaire behandelingvan dewetvanKappeyne.

19. Diepenhorst, P.A. - Onze strijd in de Staten-Generaal. Amsterdam, 1927. Deel I, De Schoolstrijd. 328 - 345. Parlementaire behandeling van de wet van Kappeyne, het Volkspetitionnement, het ontstaan van 'de Unie Een School met den Bijbel'. (LB 55).

20. Houten, S. van - Vijf en twintig jaar in de Kamer (1869 - 1894). Haarlem, 1903 - 1915. In het bijzonder deel n, stuk 1 en 2: 'Van de dood van Hiorbecke tot den val van Kappeyne (1872-1879)'. (1908). Historische analyse van o.m. de wet op het Lager Onderwijs; het optreden van Kuyper als Kamerlid.

21. Oud, P.J. - Honderd jaren. 1840 - 1940. Een Eeuw van staatkundige vormgeving in Nederland. Assen, 1971 5 . In het bijzonder hfdst. 6.: 'Liberale tweespalt en rooms-calvinistische toenadering'. De wet van Kappeyne en het Volkspetitionnement.

22. Weideren Rengers, WJ. van - Schets eener Parlementaire geschiedenis van Nederland sedert 1849. 's-Gravenhage, 1892. Deel II, eerste gedeelte, Hfdst. XX. Herziening van de Kiestabel en Schoolwet; Petitionnement der Kerkelijke Partijen.

Slotopmerkingen.

Zoals ik reeds opmerkte is na 1931 de aandacht voor de schoolstrijd aanzienlijk verflauwd. Het is te hopen, dat, nu de negentien-

de eeuw meer belangstelling krijgt, de wording van ons huidig schoolsysteem weer object van historisch onderzoek wordt.

Het is opmerkelijk, dat een integrale historische studie over de Schoolstrijd nog niet is geschreven. Tevens is het opvallend, dat voor buitenlandse onderzoekers, die het nederlands niet beheersen, de wordingsgeschiedenis van ons onderwijs onbereikbaar is.

Grondige biografische studies zijn zeer schaars. Het gemis ervan wordt pijnlijk ervaren. Waar is de studie over Elout, Feringa, enz.? Een studie over Kappeyne zal helaas nimmer verschijnen. Bij het bombardement op Den Haag (maart 1945) is het familiearchief van Kappeyne verloren gegaan.

Behalve de genoemde - in wezen oppervlakkige - literatuur is er weinig bekend. Wel geeft Kasteel in zijn Kuyper-biografie over Kappeyne nog verschillende bijzonderheden.

20 juni 1978.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen