HET BOEK VAN DE WEEK.

I „Ernst Zahn, das Werk und der Dichter" von Heinricli Spiero, Stuttgart 1927.

Wanneer Wilhelm Raab© gelijk heeft, als hij schijft: „Ruhm heriszt mitgedaoht werden, wenn man an ein Volk denkt", mag men Ernst Zahn, den Zwitserschen schrijver, bij gelege^nheid van wiens zestigsten jaardag SpierO' begin dezies jaars bovengenoemd© indringende studie geschreven heeft, bero'emdhei'd niet ontzeggen. Zahn toch is in Zwitserland en Duitschland een der meest-gelezen auteurs, van enkele zijner romans en verhalen werden reeds meer dan honderdduizend exemplaren geplaatst, en nog ajltijd is zijn scheppende kracht ongebroken, zijn bee'ldend vermogen niet verminderd, eer schijnt het, alsof, nu d© nacht ook voor hem nadert en de zon haar banen korter en korter neemt, gelijk hij zelf zegt, de scheppingslust hooger opvlamt „wie Morgenfeuer am Himmel glüht".

Ook in Nederland heeft Zahn een populariteit verworven, sinds de Wereldbibliotheek tal van zijn werke'U in meestal uitstekende vertalingen van Anna van Goch—Kaulbach, Amii© d© Graaff e.a. onder algemeen bereik bracht, als geen enkel van zijn landgenooten, oofe Keiler ©n Meyer niet, ten onzent bezitten. De verklaring daarvoor is niet moeilijk te vinden, ze ligt in zijn werk zelf: er gaat van de kunst van dezen zoon der vrije bergen ©©n onweerstaanbare bc'koring uit, gelijk als ooik reder, die eenmaal toeven mocht aan den voet der trotsche berggevaarten of aan den oever van de diep-bla.uwe meren' van zijn vaderland 't v©rlang©n in zich voelt nog eens en nog eens de heerlijkheid'en maje^ steit van 't Alpenlandschapi te bewonderen. '

E^rnst Zahn, en dit heeft beteekenis, is ©en selfmade man. Ge'boren in Zurich, de stad, di© ons als St. Felix uit zijn boc'ken ziooi ©ige'n geworden is, leefde hij in zijn jeugd vaak onder kommervolle omstandigheden, d'aarbij 'tleeren wa, s hem g'een spele'n, maar een last. Toen hij later opide*kostschool in Brei'denstein kwam, veran'derde dit: hij vond er een leeraar, die de kimst v< erstond' hem te leidein •en tot studie te prikkelen. Op .geschiedenis en literatuur legt hij zich dan toe. Evenwel was 't niet de bedoeling van Zahn Senior, die inmiddels de stationsrestauratie in Göschenen had gepacht, zijn zoon aan d© wetenschap af te staian. Hij werd kellner, doch omdat hij bestemd was straks de plaats van zijn vader in te nemen als bestuurder van '©en zóó internationaal bedrijf, trofe hij er op uit als leerling naar Geneve, na, ar Hastings, naar Genua. Teruggekeerd naar Göschenen gaf hij zich met toewijding aan zijn beroep, wat echter niet verhinderde, dat hij aan 't publieke leven deelnam. Hij werd lid van den gemeenteraad en toen 't moinument onthuld werd ter eer© van ingenieur Favre, dan man van den Öt. Gotthard'-tunnel, droeg hij ' aan 't - einde zijner herdenkingsrede een gedicht voor, da, t zijn eerste bijdïage aan de pers werd. In de volgende jaren werden hem verschillende ambten in 't kanton Uri opgedragen, tenslotte zelfs 't presidium van den Landraad, terwijl in 1893 zijn naam als schrijver door d© bekroonde novelle „Herzenskampfe" vo-or 't eerst algemeene bekendheid verwierf. Sindsdien is boek op iDoek gevolgd en wordt schier ieder jaar de omvang van zijn oeuvre grooiter, vooral nu hij sinds enkele jaren zich uit 't ambtelijke en bedrijfsleve'n teruggetro'kfcen heeft, om zich geheel aan zijn kunst te kunnen geven. Zooals uit deze korte biografische schets blijkt, staat Zahnm-et beide voeten op den bodem der werkelijkheid. Hij is geendichter, hij is geen peinzer, die 't leven mijdt en demenschen ontvlucht, die zich stillekens opsluit in oen .achterafhoekje, zooals hij er rond het Vierwoudstedenmeer z'oovele zou kunnen vinden, om daar wat te fantaseeren en te mediteeren, om op zijn gemak wat stemminkjes te observeeren of althans dit te trachten, om menschenzielen en mensch'enl©vens te construeeren, die alleen bestaan in d© gedachte van den kunstenaar, neen — hij heeft geleefd met en onder de menschen, hij heeft ze besp'ied in hun verlangens en idealisme, niet m'et koud oog, maar met warme belangstelling: hij heeft 't leven op heeterdaad betrapt als het bezig was met illusies stuk te breken en wenschen de mogelijkheid der verwerkelijking te ontnemen.

Aanvankelijk zag Zahn slechts den buitenkant. In het flinke, sterke lichaam dichtte hij een groote, sterke ziel. Daar tegenover stonden de ineengeschrompelden, de mismaakten met kleine, sluwe of booze oogen, de booswichten. Boven 'de boeren voelde hij zich verheven. Tot hij door zijn omgang met hen, de verhoudingen anders, juister leerde zien en tot 't gecompliceerde .van 't menschelijk bestaan 'doordro'Ug. En nadat hij ingezien had, dat 'de kunstenaar, die steeds zuiverder, menschelijker kmrst geven wil, st©©ds weer tot zichzelf en steeds meer tot 't bruisende leven dat door natuur en menschenleven vaart, zich keeren moet, ging hij telkens dieper graven' ©n zoeken „in de schachten der. ziel", o-m nieuwe wonderen, verwarringen en raadsels t© ontdekken.

Talrijk en veelvoudig zijn de conflicten en problemen, die Zahn in stijl heeft gebracht. In zijn eerste novellen is 't uitéénslaan van 't huwelijk en de terugkeer tot vrouw en kind moitief. Daarna is er 't thema van twee ongelijke zonen van een mo'eder, maar de tegenstellingen niet doorgevoerd tot 't absolute. Hier is niet meer goed tegenover slecht, licht tegenover donker. De goede blijft broeder van den slechte, 'de afgew©kene behoudt steeds iets goeds in zich. Duidelijker inzicht in d© techniek en 'de onlwikkelingsmoigelijkheden zijner vertelkunst krijgt Zahn 'door 't bewerken van historische stof, die haar inspiratie dankte minder aan geschiedkundige nasporingen dan wel aian zich verdiepende liefde voor 't vaderland. De man, die eens den Landraad van 't kanton Uri presideerde, weet zich afstammeling van, drager tevens van dezelfde hooge idealen als de vaderen, die in lang vervlogen tijden op den Rütli stonden

Für Freiheit und heimisches Gut Und schwuren beim heiligsten Namen Zu stürzen 'die Zwingherrenbrut.

In 'de dorpsnovellen na de historische romans behandelt Zahn 't probleem der liefdesverwikkeling itusschen menschen van oaigelijfcen stand, of ook van uiteengaande opvattingen op sociaal gebied, b.v. tusschen vader en zoon, terwijl in de werken der laatste jaren binnengeslopen is het moderne mo'tief bij uitnemendheid: de derde, die zich tusschen twee anderen dringt, een motief, dat, naar we vreezen, 'onheil stichten zal.

't Bewaren, 't versterken van 'den band met 't leven, 't voortdurend bespieden van de realiteit heeft Zahn niet gelDracht tot realisme, in 'den mode-zin van 't woord. Zooveel mogelijk hield hij zijn we-rk vrij: van invloed van literaire stroomingen. Hij wilde eigen weg gaan. De berglucht heeft hem gezond gehouden, hem yo'or verweekelijking bewaard. „Die Freiheit die auf den Bergen wohnt beflügelt die Dichtung", zegt SpierO'. Het sterkst en het scho'onst heeft Zahn's kunnen triomf gevierd in zijn besten roman van Zwitsersch boerenleven, waarin met buitengewone sympathie in zuivere beelding' voor ons neergezet zijn de menschen, die daarna een plaiats in onze herinnering innemen en aan wie w© altijd meedenken zullen als we denken aan d© bergen en dalen, wijngaarden 'cn meren van Helvetië, we meenen Lukas Hochstraszers Ha us.

Het verhaal is samengedrongen in kort tijdsbestek, van d© voorgeschiedenis hooren we nu en dan iets tjjdens den gang van 't boek. Lukas' vrouw sterft. Dan trekt hij zich terug, opdat zijn zoons naar voren kunnen treden. Maar alles gaat verkeerd. Tegenover de schoone, meerJdan-alledaagsche kracht, waarmee Lukas zijn leven en dat der zijnen geleid had, steken de zwakheden en ondeugden zijner zonen des te scherper af. De oudste O'ffert zijn goede positie op aan zijn ©©rzucht om als voorman in den vakstrijd winst ue behalen voor zijn socialistische partijgénooten en wordt straks 't offer, dat de woede vair beide partijen moet doen stillen. Lukas redt hem met vrouw en kinderen uit de handen van 't gemeen. De tw-eede gaat onder door geldzucht. Hij sluit een huwelijk uit financiëele berekening met een vrouw, die gierig was als hij zelf. Men vindt hem: doodgeschoten had hij zich om

zijn vrouw in 't bezit te doen komen van een groote uitkeering van de verzekering. Lukas verbiedt haar de som aan te nemen. De derde dreigt door zijn schoonheidsgevoel te verdolen en volgt de dochter van een Italiaanschen ketellappier naar 't Lago Maggiore. Lukas haalt hem terug. Maar tegenover Martin schiet zijn kracht te kort. Hoog, koninklijk hoog, rijst de gestalte van den eerlijken rechtschapen boer op als hij de schanddaden van zijn jongen hoo-rt, en hem de teekenen van zijn officierswaardigheid van de kleeren scheurt. Maar wanneer hij hem wegzendt en hem na dat 'diep ontroerend toon eel, waar hij weigerde de hand van zijn zoon aan te nemen, omdat die te vuil was, nastaart, lezen we: „Lukas wierp den rechterarm ver over den rug van de koe; tegen het dier aangeleund, stond hij Martin na te kijken. Zijn leven lang had er niet zulk een trek van bitteren ernst over zijn gezicht gelegen. Boven de plek, waar hij en Rosa stonden, welfde zich een zwarte, met regen dreigende hemel". De deur van 't ouderlijk huis echter bleef voor hem open „wanneer hij als een ander mensch terug kon komen". Maar als Lukas zijn verdolende kind uit Italië weerhaalt, yindt hij zijn verd'waalde terug als een ellendige vagebond opi den Goitthardweg, hij sterft in zijn sterke armen. Tenslotte neemt Lukas weer zelf 't bestuur over de zijnen en hun zaken op zich om te herstellen wat zijn kinderen hebben bedorven.

In 't algemeen zijn de boeken van Zahn boeiend, de intrigue is meesterlijk gespannen, taal en stijl zijn tot in 't minieme VerzoTgd, de conflicten zijn niet geforceerd, maar van een treffende en waarachtige uitbeelding, de ontwikkeling loopt door met de zekerheid, waarmee de lawine zich langs de berghelHng stort, alles tot zelfs alle nevenscènes en bijfiguren zijn met zorgvuldige toewijding geteekend, het geheel draagt een typisch Zwitsersch karakter, maar de personen en hun levens zijn uit 't locale geheven tot 't plan van 't algemeen-menschelijke. Dat alles verklaart de fascineerende invloed, die er van Zahn's romans vooral op jonge lezers met naar 't leven-begeerige harten uitgaat. Het is 't geheim van zijn meesterschap over 't wooird, het is tevens 't gevaar, dat aan 't lezen van zijn werk verbonden is. Wat onze jeugd aan gaat: we gelooven niet, dat 't gewenscht is om adolescenten met de levensrealiteiten, met wat er in de wereld zooal omgaat, op de hoogte te doen komen door boeken met zulke sterke tonen en heldere beelden. Inzonderheid is dit 't geval bij de laatste, zooials „Frau' Sixta" en „Die Hochzeit des G-audenz Orell", waarin over vrije liefde gehandeld wordt op: een wijze, die we ontoelaatbaar achten moeten.

Daarbij komt verder, dat, althans in sommige verhalen, een deterministische grondtrek onmiskenbaar is. De gebeurtenissen ontwikkelen zich bij hem volgens vaste lijnen. „Met de zekerheid van een slaapwandelaar", zooals - Spiero 't uitdrukt, richt Zahn alles in op een bepaalden loop der dingen: zóó en niet anders. De waarheid, die hij bij 't peilen van gemoed en hart, bij 't waarnemen van 't menschenbeweeg meent gevonden te hebben is, dat „das ureigenste innerste Wesen" voor lot en leven beslissend is. Ik denk b.v. aan Onderstroom.

Flori, de hoofdpersoon in 't boekje, is een erfelijk belaste jongen, die in zijn hart voelt, dat hij slecht is. Allerlei boosheid en hartstochten leven in zijn boezem. Op zekeren dag breekt er een boschbrand uit. Leni, de dochter van een weigestelden veeboer, dreigt te verbranden. Maar Flori draagt haar uit 't gevaar weg. Tüsschen bei-, den ontstaat nu vriendsahap, later een liefdesverhouding. Lang, lang past Flori goed op. Hij is zijn booze drift meester, Leni's heeld geeft hem kracht, als de verzoeking hem aanvalt. Maar dan wil 't ongeluk, dat wil eigenlijk zeggen 't noodlot, dat slechte kameraden hem meetroiorien naar een kermis. En dan is 't mis. Hij springt uit den band. Hij durft Leni niet meer onder de ooigen te komen. Hij ontvlucht haar." Ver weg leeft hij' in zonde en verkeerdheid. Toch is in zijn binnenste een stem, die hem tot beter maant. Dan keert hij naar zijn geboortedorp terug. Hij ontmoet zijn vroegere geliefde weer, hij bekent haar zijn schuld en ontrouw. Leni vergeeft hem alles.

Eens, op een avond, wacht hij haar aan den oever van 't bergmeer. Hij zit aan den kant. In gepeins verzonken neemt hij blokjes hout en werpt die in 't water. Op eenmaal ziet hij wat er mee gebeurt: ze draaien rond en rond in al kleiner kringen, als door een onzichtbare hand vO'Ortgetrokken, tot ze in den draaikolk neergezogen worden. En dan schiet door zijn hoofd pijlsnel de gedachte: dat is je eigen leven. Hoe je ook strijdt om goed te zijn, altijd trekt 't kwade je neer. De stroom onder het leven is sterker. En dan staat Flori op. Haastig schrijft hij eenige woorden op een papier, hecht dat aan een boom en springt in 't meer.... Een plons.... en de wateren sluiten zich boven zijn schuldig hoofd.

Dezelfde trekken, die we in dit karakteristieke werkje zien, vertoonen eveneens, schoon minder opvallend „De stille krachten", „De andere weg", „Het leven van Salome Zeiler", „Nacht", „Lukas Hochstraszers Haus", enz. Terloops vestigen we hier de aandacht op een verschil tüsschen ooKspronkelijken en vertaalden titel van het laatste. In 'tDuitsch („Lukas Hochstraszers Haus") valt 't licht op Lukas, de sterke, die saevis tranquillus in undis staat en staan blijft als de pilaar, waarop zijn huis rust, terwijl de titel , , Het gezin van L. H." de aandacht van • te voren meer verdeelt over zijn kinderen, met wie 't één voor één den verkeerden kant op gaat; hier dus-een eenheid, die dooi' 't onverbiddeiijke leven, de stille krachten, die alles drongen en drijven, uit elkaar gescheurd wordt.

De deterministische zelfkant maakt vele van Zahn's verhalen gevaarlijk; ik zou er bij kunnen voegen: speciaal voor (jreTeformeerde jonge menschen, die met zichzelf nog niet klaargekomen zijn, die nog niet tot bewustzijn van geloof kwamen. Maar al te veel toch wordt uit onvolledig-gegeven of onjuist-opgenomen en liaK-begrepen onderwijs aangaande de leer der praedestinatie praetisch een levenshouding geboren en heimelijk gekoesterd, die met 't determinisme vrij groote verwantschap bezit. Lectuur als „Onderstroiom", Wat het leven vernietigt" enz. oefent juist op zulke zielen een machtige bekoring en een onweerstaanbaren invloed uit.

Waarbij dan tenslotte als laatste bezwaar, dat vanaf ons standpunt tegen de kunst van dezen schrijver ingebracht moet warden, komt, dat dit gevaax geen enkel religieus tegenwicht heeft. „Von séinem religiösen Glauben 'erfahren wir, trotz den vielen Pfarrergestalten seiner Werke, nichts", merkt Spiero terecht op. Hij voegt er aan toe-: „dennoch hab-en wir das sichere Bewusztsein, er berge wie Musik so.Religion „in ihm selbst"."

We zoude-n 't niet gaarne tegenspireken, maar constateeren slechts als een ernstig gemis, een schrijnend tekort vaak in de teekening van iedere ziele-verhouding, bij de oplossing van elk conflict, dat de menschen van Zahn (we zouden bijna zeggen angstvallig) buiten de sfeer van het Christelijk geloof en belijden worden gehouden. En met dat gemis hebben we als lezers tenstotte van doen, dat gemis doet ons restrictie's maken en waarschuwen, opdat men niet kritiekloos en onvoorwaardelijk zich overgeve aan (ook niet op te vroegen leeftijd aanraking zoeke met)-deze kunst, die veelszins ontroerend is van diepe menschelijkheid, grootsch van conceptie, glanzend lijk sneeuw op de 'toppen van 't hooggebergte, maar die toch onbevredigd laat, wijl ze de diepste en hoogste waarden in 't menschelijk leven, die van zonde en genade, verwaarloost en miskent.

M. J. LEENDERTSE.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen