MEDEDELINGEN

Honderdtwintig deelnemers van wie bijna honderd gedurende beide dagen, waren 10/11 mei j.1. aanwezig in Lunteren. Op verzoek van de 'Commissie Herdenkingen 1834-1886-1892', waarvan C. Mak zich woordvoerder maakte in een meditatieve bijeenkomst vooraf en waarderende woorden aan het slot, organiseerde de redactie van DNK een symposium, gewijd aan een van de ingrijpendste gebeurtenissen uit de protestantse kerkgeschiedenis van de negentiende eeuw: de godsdienstig-sociale beweging die als 'De Afscheiding' van 1834' bekend geworden is en geleid heeft tot o.a. de stichting van diverse kleine Gereformeerde kerkgenootschappen en de emigratie van een belangrijke groep Nederlanders naar de Verenigde Staten. De samenstelling van de deelnemers was gevarieerd, het was slechts toeval dat de leiding in 'Hervormde' handen was, de sprekers kwamen uit diverse hoeken van de wetenschappelijke en kerkelijke wereld, bijna een vierde deel van de aanwezigen bestond uit studenten. Lezingen werden gehouden over de historische, de sociologische en de dogmatische aspecten van de Afscheiding, respectievelijk door R.H. Bremmer, L.H. Mulder en W. van 't Spijker. 'Mededelingen', in de zin van 'korte' (nu ja...) referaten werden gegeven door P.R.D. Stokvis ('Afscheiding en emigratie'), C.J. Meeuse ('Van gezelschap tot gemeente') en A. Graafhuis ('De Afscheiding in de stad Utrecht. Resultaten van voortgezet archiefonderzoek'). H.B. Weijland leidde met een groot aantal vragen en probleemstellingen het afsluitende evaluerende nagesprek op de laatste middag in. Aangevuld met de tekst van F.R.J. Knetsch's lezing over 'Reveil en Afscheiding', op de studiedag van het Réveilarchief 8 juni, zullen de verschillende symposium-bijdragen binnen afzienbare tijd in druk verschijnen. Een bibliografie betreffende de Afscheiding zal toegevoegd worden.

Het is daarom onnodig nu een gedetailleerd overzicht te geven van het besprokene, temeer omdat in de publikatie ook reacties uit de zaal en allerlei uit de discussies verwerkt zullen worden. Ik volsta met het weergeven van enige persoonlijke indrukken en het vermelden van enkele nieuwe terreinen van onderzoek waarop wij, bijna vanzelf, stuitten.

Natuurlijk waren de visies op de betekenis van de Afscheiding divergerend, maar unaniem was de mening dat de tijd van de gekleurde tekening gepasseerd is en wij bijeen waren noch om te verguizen noch om te verheerlijken. Ernstig is geprobeerd de mens van toen zo objectief mogelijk in het vizier te krijgen: voor-en tegenstanders, vol goede trouw, wederzijds in de waan gelijk te hebben. Onmiskenbaar is de moed geweest van hen die een breuk aangedurfd hebben, in een samenleving vol 'comparatief' denkend supranaturalisme dat meende de hoogste vorm van godsdienstigheid bereikt te hebben. Zij grepen de vrijheid om de negentiende eeuwse liberaliteit te verwerpen. Het getuigde van durf terug te willen keren naar de theologie van Dordrecht (1618-1619) en daarachter naar de Reformatie, die zelf ook had gepretendeerd niet nieuw te zijn maar de wettige voortzetting van de kerk der eeuwen. Er is evenwel zoveel verscheidenheid naar boven gekomen dat het onmogelijk is deze op één noemer te brengen. Er was een wonderlijke mengeling van conservatisme en progressiviteit; van ontrouw en trouw aan de kerk-voor-heel-het-volk; van 'evangelische' en 'wettische' stromingen; van liefde voor de 'vrije kerk' en theocratisch ideaal. Wat is toch het grote bezwaar geweest tegen de richtingen-kerk? Is zy niet ten onrechte veroordeeld als 'staatskerk*? De Afgescheidenen vonden elkaar in een dynamische spiritualiteit die liever preekte dan dogmatiseerde en een kerk stichtte 'meer in spe dan in re'. De Nederlandse samenleving heeft er niet goed raad mee geweten en de beweging uiteindelijk als 'separatisme' afgedaan. Zonder te bemerken wat in gang was gezet. Een van de inleiders attendeerde op de veelvuldige artikelen die Le Sage ten Broek ten behoeve van de vervolgden schreef en poneerde dat hier het begin ligt van het latere 'monsterverbond' tussen Kuyper en Schaepman. Opmerkelijk was dat, ondanks de afwijzing van H. Algra's typering 'Het wonder van de negentiende eeuw' men, ook als men sociologisch de gehele gang van zaken logisch in elkaar wist te zetten op het Symposium, juist van niet-theologische kant, verdedigde, dat van iets wonderbaarlijks zeker gesproken mag worden.

Het onderzoek moet voortgaan. Begonnen moet worden met de Transe tijd', vooral de laatste periode daarvan. Welke verdovende terugslag heeft zich toen over Nederland gelegd en is na de bevrijding gebleven, waartegenover een Réveil en afscheidingsbewegingen begrijpelijk worden? De eerste helft der eeuw blijkt allerminst

gezapig geweest te zijn. Welke relaties bestonden er met de internationale evangelische herleving in diverse landen van Europa en Amerika? Hoe werkten de overtuigingen op elkaar in en terug?

Welke aanzetten zijn er geweest tot emancipatie en verzuiling, met eigen scholen, verenigingsleven en politieke inzichten? Waarbij kon men aanknopen? De 'gezelschappen' uit de zeventiende en achttiende eeuw zijn voor een deel in de Afscheiding opgegaan.

Welke gingen niet mee? Er was waarschijnlijk Zwitserse, zeker Angelsaksische, maar ook Duitse invloed: de laatste is nog te weinig bekend. Het zal de moeite lonen commentaren van buitenstaanders te lezen die de gebeurtenissen met interesse en distantie hebben gevolgd, zoals van de Franse ambassadeur van wiens uitvoerige verslagen aan zijn regering wij enkele fragmenten te horen kregen. Er ligt archiefmateriaal te wachten in rijks-en gemeentearchieven. Een prosopografie van de voorgangers der Afgescheidenen, vooral de niet-academici onder hen is een desideratum.

Dat moet interdisciplinair gebeuren. Kunnen uit 'de theologie van Dordt', met haar nadruk op 'genadige uitverkiezing', de verdeeldheden misschien worden verklaard? Wat is daarin de 'belastende hypotheek', waaraan wordt gelaboreerd? In hoeverre heeft afkeer daarvan de secularisatie bevorderd?

Zoals te verwachten was kwamen vragen op naar de hedendaagse situatie, nu in het kader van 'Samen op weg' gezocht wordt naar verzoening en een nieuw begin. DNK laat deze uitdaging over aan de kerken. De redactie blijft gaarne bereid tot plaatsvervangende dienstverlening, doch treedt niet buiten de door haar aanvaarde wetenschappelijke grens. Dit uitgangspunt is geen belemmering te constateren dat het Symposium bijeen was in een open, christelijke geest.

TREFWOORDENREGISTER OP HET TIJDSCHRIFT DE VEREENIGING: CHRISTELIJKE STEMMEN

Onlangs kwam gereed een omvangrijk, gedetailleerd, register op de 29 delen van het tijdschrift De Vereeniging: Christelijke Stemmen, dat in de periode 1847-1875, onder de redactie van ds. O.G. Heldring, veel informatie bood over zending, school, kerk, genootschappen en verenigingen. Er was regelmatig een rubriek

'Buitenlandsche berichten'. Voorts komen er veel boekrecensies in voor en - uiteraard - opinievormende artikelen. Dat alles is verwerkt.

Mevrouw C.M. Breman, deeltijds werkzaam aan de Vrije Universiteit en doctoraal-studente theologie aan de Rijksuniversiteit te Utrecht heeft het register samengesteld, dat geplaatst is in het Réveil-Archief, Universiteitsbibliotheek, Singel, Amsterdam.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen