MUZIKALE KRONIEK

Rond het Hammond'Orgel.

Op 15 Maart 1937 werd in de Nieuwe Waalsche kerk te Amsterdam voor het eerst in Nederland aan belangstellenden gedemionstreerd een muziekinstrument, bestaande uit een speeltafel van 1.20 M2 len een versterkerkast, waaruit de organis; !; Hubert Cuypers lieflijke klanken te voorschijn tooverde. De krantenverslagen waren hooggestamd en spraken van een toekomst, waarin het pijporgel zijn plaats in de kerken zou hebben afgestaan aan dit instrument. Het Hammond-orgel had zijn intree in ons land gedaan. Er wias een) omroepvereeniging die voor haar studioi een exemplaar aanschafte. Een Roomsch-Katholiek kerkbestuur volgde. In het geheele land werden demonstraties gehouden; ook op de LI. Jaarbeurs was een Hammond^orgel te hooren en te zi'en. Zij, die met dit werk van nabij nog niet hadden kennisgemaakt, kregen prospect! onder het oo'g, waarin niemand minder dan Prof. Dr Willem Mengelberg van zijn bewondering getuigde.

Maar de Hollander is, vooral waar het experimenten in den eeredienst betreft, bedachtzaam en al kwam het wel eens tot onderhandelingen, tot den aankoop van zulk een instrument voor een O'neer kerken is nog niet overgegaan. Wat echter vandaag nog onmogelijk schijnt, kan morgen werkelijkheid zijn. Het heeft daarom zijn nut, in 't kort de waarde van liet Hammond^orgel voor den eeredienst in onze kerken vast te stellen.

Over de technische constructie en fimctioneering geeft 'het prospectus van de N."V. Pijplooze Orgels 13 te Amsterdam voldoende licht, zoodat er hier niet lang bij behoeft stilgestaan.

Reeds in het begin van deze eeuw kwam Cahill op de gedachte, toetsen te laten oorrespondeeren op lelectrisdhe trillingopwekkers, welke wisselstroomen teweegbrengen die in klanken worden omgeziet. Zijn proefnemingen en die van Mager leidden in 1932 tot het electronen-orgel van Ooupleux 'cn Givelet (ca. te hooren in de studio van het Fransche radiostation „Poste Parisien") en 'het eiectro-akoustische orgel van Koek en VierUng. In 1934 kwam Stelzhamer met zijn Magneton. Bij al deze instrumenten fungeerde voor ieder© toon een lamp als stroomopwekker en het was mogelijk daaruit verscliillen'de .grondklankkleuren laf te leiden, die weer door koppeling met hun boventonen konden worden veirijkt

In 1935 kwam Laurens Hammond op het idee 'de lampen te vervangen door schijven die langs magneten draaiden. Hij vervaardigde een toetseninstrument, dat door beïnvloeding van magneten door electrisdhen stroom wisselstrooimen verwekte, die langs den weg van versterkers en luidsprekers In klanken werden omgezet. Voor 'Clken toon is een schijf; de omvang is 91 tonen, dus van G 16 voet tot g 7 Vi2 vo^t Met behulp van negen harmonische boventoonregisters zijn de tonen in verschillende toonhoo'gten (n.l. als 16, 8, 51/3, 4, 22/3, 2, 13/5, IVs en 1 voet) te bespelen en te combineeren. Bovendien zijn er nog 3 vrije en 22 vaste combinaties beschikbaar. Al deze registers kunnen op beide handklavieren worden bespeeld. Het pedaal bezit twee registergroepen.

Daar alle registers in acht sterktegraden afstel- 'baar zijn en bovendien een cresoendotrede hJelfc ensemble in staat stelt van zeer zacht tot zeer sterk aan te zwellen, bezit het instrument vele variëeringsmogelijkheden in de geluidssterkte en tot op zekere hoogte in de samenstelling van klankkleuren.

Voeg hierbij de geringe plaatsruimte, die het in vergelijking met ©en pijporgel inneemt, de gemakkelijke verplaatsbaarheid en de buitengewoon lage onderhoudskosten, en het is te begrijpen, d'at men na lezing van de enthousiaste prospecti meent, dat de dagen van het pijporgel zijn geteld en dat het Hammond-orgel voorbestemdis zijn opvolger te worden.

Tenzij het Hammond-orgel grondig wordt veranderd en verbeterd, geloof ik dat deze toekomst er niet voor is weggelegd. Wianneer ik de meeii" vaktedhnische gebreken, die mettertijd zeker te verhelpen zijn, laat rusten, blijven er versolieidene belangrijke bezwaren, die de superioriteit van het pijporgel voor dan Gereformeerden ©eredienst duidelijk doen uitkomen.

Bij het Hammond-orgel zijn alle registers afgeleid van één grondgeluid, een hollen, nietszleggenden fluittoon, waarvan men kan zieggen dat liij geluid is, maar dan ook niets meer, en die op den duur onverdraaglijk eentonig werkt. Uit dit materiaal moet men het klankgebouw al registreerend opbouwen. Inderdaad is vrijwel elke combinatie voor het oor ©en verbetering, een verlevendiging van 'het geluid te noemen. Maar hoe mien de registraü© ook varieert, voortdurend blijft het geluid fluitachtig, dus dik. Fijn-zingende, boventoonrijke timbres, als b.v. tongwerken, strijkers, zelfs een normale Praestant, zijn niet te verkrijgen, hoogstens onbevredigende benaderingen ervan.

Nu zijn in elk pijporgel twee registerfamilies te

ondte!rscheiden: zij die d© belderteeid, en zij die de draaglcracht van het geluid tot stand brengen. Ben orgel, dat alleen < Je eerste bezit, aal mager «n scherp khnken, en ©en instrument, dat alleen over de laatste beschikt, dik en onbestemd. Het Hammond-orgel bezit slechts de tweede familie en heeft dUs het draagkracht-element leenzijdig ontwikkeld Nu trachtte Hammond wel, door harmonische boventoonregisters van het grondgeluid af te leidlen, de helderheid te bevorderen, doch! iedlö' die met het effect van de zgn. Unit-orgelg (in bioscopen en vele studio's) bekend is, zal be- 'begrijpen dat zulk een procédé het geluid uiteen moet slaan en groezelig maken. Bij sterk spel, vereischt voor de begeleiding van b.v. 500 zangers, versmelt het geluid' niet, maar verveelt het door zijn eentonigheid en vermoeit het door zijn opn dringerig volume.

Deze gebreken mogen niet worden onderschat. Het orgel dient in onze kerken in de eerste plaats voor de begeleiding van den jgemeentezang. Daarbij moet het de zangers voldoende steunen (doior draagkracht en duidelijkheid) en niet afleiden (door onduidelijkheid of opdringerigheid). Het Hammond-orgel geeft bij sterk spel een zoo oververzadigd geluidsvolume van zich, dat het als ©en zware last op de trommelvliezen der zangers drukt en even vermoeiend werkt als een radiotoestel op^ volle-kracht.

Baj het sterk© spel valt tevens een andere kwaal op, waaraan het Hammond-orgel lijdt: de ploffendfe aanspraak der tonen. Nog afgedacht van de belangrijke functie van de aanspraak in de klankkleur van een muziekinstrunient, accentueert deze hebbelijkheid het opdringerige karakter, dat hierboven werd gesignaleerd.

Bij zacht spel zijn deze gebreken niet hinderlijk Bizonder-mysterieuze klankkleuren laten zich dan bereiden door combinaties met de boventooinregisters en door het chorus-effect, dat het beeld van golvend water oproept. Mijns üiziens ligt in deze combinaties het geheel eigen karakter van dit instrument, waardoor het voor huiseUjk gebruik een aardige aanvulling kan zijn van het kunst-i harmonium, dat overigens over een rijker kleurenpalet beschikt.

Het is echter jammer, dat men de registei^s niet tijdens het spel kan uittrekken of dichtsahuivein, . Door de contactonderbreking zwijgt het geluid, om daarna met een schok weer op te treden. Dat dit een rem is, vooral voor ïmproivisatie, behoeft geen betoog.

De importeurs van dit instrument bederven mijns inziens hun zaak door het, evenals dit indertijd met het harmonium geschiedde, aan te dienen als een pseudo-orgel. Bij vergelijking met ©en goed orgel van denzelfden prijs kan het in muzikaal exL liturgisch opzicht de vergelijking zelfs niet doorstaan. Dit verschil behoeft niet in de afwezigheid van pijpwerk, windladen, abstractuur en wmdwerk te worden gezocht, al is een belangrijk bezwaar dat het Hammond-orgel als ©enige geluidsbron één luidspreker heeft, en een kerkorgel honderden pijpen. Tenslotte is het geluid het kriterium. En dan ma, g het Hammond-orgel , , gedragen muzikale tonen" voortbrengen, die tonen missen ten ©enen male het deftige, belijnde, kleurige karakter van pijporgelklanken. Repeteerende vulstemmen, < he het geluid over de geheele linie doorzichtig maken, zijn op het Hammond-orgel nooit te verkrijgen. Verbinding van verschillende klankkleuren is uitgesloten (bij het electronenorgel was dat tot op zekere hoogte nog wel mogelijk). Het is dan ook niet te verwonderen, dat in het moederland der Hammond-orgels, Amerika, waar men het langst ervaring met dez© insümmenten heeft opgedaan, in ©en proces tegen deze 'tirma nagenoeg alle deskundigen over dit „orgel" als orgel hun afkeuring uitspraken ©n sommigen zelfs een harmonium prefereerden (zie de Diapasons van dit jaar).

De prijs is ten minste f3600 per instrument. Voor dit bedrag is echter een uitstekend twee-klavierspijporgel met vrij pedaal te maken, dat verre te verkiezen is voor de begeleiding van den gemeentezang en voor het geven van orgelconcerten. Zooals het Hammond-orgel thans is, is het slechts tot op zekere hoogte geschikt voior huiselijk gebruik, wetenschappelijke doeleinden, openluchtsamenkomsten en misschien voor Moscopen, stuidio's, begrafeniskapellen en voor kerken, waar niet meer dan 1.20 M^ ruimte voor ©en orgel is gelaten. Het Hammond-orgel is als orgel ©en typisch product van ©en tijd, waarin men door de macht der techniek de eene holheid op de andere stapelt, en door de geweldige massa denkt te imponeeren. Hij di© het Hammond-orgel in onze kerken importeert, brengt daarin naar binnen een associatie met het radiogesnork-in-de-week, een verzo©king voor menig organist en ©en ontstichting voor de gemeente.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen