Gustaaf Adolf.

t 16 N o V e m b e r 1 6 3 2.

I.

D© 16de ? \Tovember was het juist driehonderd jaar gelede-n, dat de Z.weedsche koning Gustaaf Adoli, midden in zijn opgaand leven, vol godsdienstige, pohtieke en mihtaire strijd, en pas nadat hij door z'n ingrijpen ia de Duitsche dertigjarige oorlog ©en wending had gebracht, die de tijdgenoot toenmaals echter nog niet als volkomen beslissend kon beschouwen, de dood vond.

Geen wonder, dat in velerlei kring de driehonderdjarige sterfdag is herdacht van dezen vorst, ©en zonnegestalte, van welk© kant g© hem oo-k beziet. En het schijnt niet onrede-lij'k, ook hier in een kort oiverzicht te trachten aan te geven, welke beteekenis dit vorstelijk leven en sterven voor bet niterlijk levensbestand van het Protestantisme in Duitschland, en indirect ook in ander© landen, bijvoorbeeld in Nederland, h©eft gehad.

D© loopbaan van dezen koning ligt in het tijdvak der zoogenaamde contrareformatie.

Toen de in Wittenberg begonnen Hervorming de kerkelijke eenheid van West-en Midden-Europa had gebroken, scheen het eerst, alsof het verlies, (lat de oude kerk in prestige en in reëel© macht had geleden, onherstelbaar zou zijn.

De ©erste, werkelijk glorieuze, aanloop der Reformatie was vol van dramatische, en verheffende kracht. Onder de stoute stooten van Luthers moedige daden in de eerste jaren na 1517, en vooral van zijn ve^rme-tel© uitingen in z'n dri© groote hervormingsgeschriften van 1520, scheen het geheel© machtige Roomsch© kerkgebouw te verzakken. Juist op dat punt het breekijzer inzettend, waar de bij velen dringend geworden behoefte aan persoonlijke geloofsverzekerdheid zoo pijnlijk in contrast stond met' een bijzonder onheilige practijk, n.l. de aflaatzwendel, had Luther weldra, reeds in 1518, 1519 en 1520, de consequenties getrokken. 'tW^as geworden één sterke aanval, die trits van geschriften in 1520: „Aan d© Christehjk© adel der duitsche natie"; „Over de babylonisch© gevangenschap der kerk"; en vooral: „Over de vrijheid van ©en christenmensch". Negatief veelal ©erst nog: Tegen de financiëele exploatatiepractijken der Roomsche curie; tegen een verworden geestelijk© rechtspraak, die haar moreel gezag verloor; tegen de bedevaarten; tegen het celibaat; tegen de kloosteroverwoekering; tegen de heiligendagen; de priesterpos© als middelaar tusschen God en mensch, enz. Maar ook positief geloofsterrein heroverend, dat verloren scheen te zijn: de rechtvaardigmaking, do deelhebbing aan Christus' verzoening, door het geloof alleen, en: de teruggang van de traditie op Gods Woord.

Na de ©pisod© van Worms en de Wartburg, als 't persoonlijk-dramatische element voorbijgaat, komt dan nog de tijd van rustiger bezinking en wijde verbreeding.

Hiet was de mooie tijd van het verjongde leven, dat overal opspoot: Dürer bewonderd© Luther, Hans Sachs noemt hem, den vernieuwer van het kerkhed, de Wittenberger nachtegaal.

Dat eerste begin der Hervoirming geeft telkens weer, als Ge u er eenigermate me© bezig houdt, een verheffende aanblik.

Maar: dat schoon© gelaat versombert en verflauwt later toch wel wat! De Ref ormati© wordt dan juist in het land barer geboortei, in Dnitschland, meer en meer vereenzelvigd met ©en politiek streven. En wel met dat der Duitsche laadsvorsten ©n stenden. Juist daar smelt d© religieuze zaak van het menschenhart weldra samen met de federalistische, politieke zaak der rijksvorsten. Dez© zi©n kans, met hun kerkvorstelijke bevoiegdheden er ©en nieuw regaal bij te krij'gen, een soort nieuw vorsten prerogatief. Zoo komt de Hervorming daar in aanraking met de zeer wereldsgezinde vorstenpolitiek, en... „aan aU© politiek zit een vuile kant, die afgeeft".

Vooral in Duitschland geraakt© de leiding t© z©er uit de handen der theologen in die van d© vorsten; het Pirotestantisme werd daar voor een belangrijk deel een militair politiek Protestantisme.

Toch werkte d© machtige geestelijke vrijheidsstorm door. Niet in de Romaansche landen van Enropa: de kerkelijke hiërarchie had zich daar reeds zeer sterk vertakt, was zeer diep in het volksleven doorgedrongen; en verder was daar de allerergste financiëele exploitatie door de curie, al vroeger, van d© zijde der wereldlijke overheid, beperkt, zoodat de misbruiken daar niet zoo luid© schreeuwden.

Maar in d© Noord-Europeesche landen was de overwinning der Reformatie volkomen.

D© Roomsch-Katholieke kerk bezweek daar zonder veel strijd, en in Zweden wordt, onder politiek© invloed, de Hervorming d© zaak der vrijheid.

Zoo heeft de 16d© eeuw aan Europa gebracht: twee zones zonder kerkelijke kwestie: één Pïotestantsch, in 't Noorden, de beid© Scandinavische landen; één in 't Zuiden, Italië en Spanje, die op den duur geheel Roo-msch bleven. Maar ook: een midden-zóne, midden-Europa, waarin de kerkeüjte kwestie 't geheel© staatkundige beweeg zal beheerschen. En daar viert dan de cointra-refoirmat i e haar sterke triomfen. Na 1550 trekt d© gesmaldeeld© Roomsche kerk zich in innerlijke, ook geestplijfce, krachtconcentratie samen: d© Hervorming vsnj'st ze af, vele krachten der Renaissance neemt z© op; en met gebruikmaking van alle wapenen des geestes (historische critiek, oontroversenleer, systematische befceeringspractijk, zoowel als wetenschappehjke dogmatiek), en der reëele politieke macht (de Spaansch-Habsburgsche wereldmonarchie) gaat ze o-ver tot de tegenaanval.

In dit licht nu moeten we Gustaaf Adolf zien.

In Zweden was de Hervorming doorgedrongen in de tijd, dat Gustaaf Wasa de grondlegger der national© zelfstandigheid was geworden. Deze talentvolle politicus van groot formaat had het Lutheranisme tot landskerk gemaakt, zeer waarschijnlijk niet alleen uit zuiver godsdienstig© motieven. Maar het werd voor Ziweden de nationale vrijhei d s z a a k, toen een voxst uit een tak van het huis Wasa de Poolsch© koningskroon kreeg, gewillig werktuig der Jezuïeten werd, en daarna Zweden tot het Kathohcisme en tot vereeniging met Ploten trachtte t© br©ng©n. Zoo w©rden de Pïotestantsche Wiasa's d© verdedigers der nationale onafhankeüjkheid.

Van 1600 af ligt Zweden onder de Luthersche tak van het huis Wiasa dus in een zware onafhankelijkheidsoorlog met Polen. Als in 1611 Karel IX, Gustaaf Wiasa's jongst© zoon, die zich voor z'n volk zoo dapper had geweerd, komt te st©rven, ziet hij gerust, en z'n bedroefd© dienaren op z'n sterfbed nog troostend, op zijn zoon neer: „Die zal het in orde brengen".

Dat is dan Gustaaf Adolf. Hij is pas 17 jaar. Tegen drie vijandeUjk© buren moet hij zich handhaven. Tegen twee, n.l. Denemarken en Rusland, voert hij strijd uit politieke machtsmotieven, en voorloopig verkrijgt hij met deze, na enkel© jaren, niet onbevredigende vredesverdragen. Maar tegen Polen, het Roomsch© bolwerk in Noord-Europa, zooals Spanj© het in Zuid-Europa was, wordt Gustaaf Ad-olfs afweer beheerscht door de godsdienstige tegenstelling. En dat zal otver zijn volgende loopbaan beslissen.

W, ant: de contra-refOirmati© is aan het winnen! In Duitschland barst in 1618 uit d© dertigjarig© oorlog, de heftige botsing van het weer opdringend© Roomsch-Katholicisme en het thans in de verdedigende positie geweken Pjotestantisme. Nog eenmaal weer rekt de Spaansch-Habsburgsche heerscherszucht zich uit tot een greep naar d© wereldmacht.

D© Roomsche keizer Ferdinand II schijnt te zegevieren. Hij slaat de Boheemsche opstand neer, gesteund door de Roomsche vorsten, in Liga vereenigd.

Maar dan ziet d© jonge, Zweedsch© monarcli, geniaal staatsman, en veldheer, zoowel als vroom geloovig Christen, in z'n noordelijke o-bservatiepost het onweer der roomsche overweldiging nader komen, dichter bij' de Noo-rd-duitsche streken, grenzend aan zijn land en aan z ij n zee, d© lOostz©©, en dan grijpt hij in. Laat ons zien, ho© hij zich aangordt, ©n wat hij ber©ikt.

B. EBLING.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen