Milton en het Puritanisme.

II.

Reeds tijdens Edward VI waren er stemmen opgegaan tegen het vele dat in kerkbestuur en oere^ moniën nog aan Rome herinnerde in de Engelsche Staatskerk.

Toen Elizabeth den troon besteeg, keerden de ballingen, die voor de vervolgingen van „Bloody Mary" gevlucht waren, terug. Velen hadden gezeten aan de voeten der Hervormers te Straatsburg, Zurich en Geneve en brachten ideeën mee betreffende kerkbestuur en eeredienst, die indruischten tegen wat zij vonden in hun eigen Staatskerk. Ook zagen zij hoe het leven veelszins vloekte tegen de leer, speciaal op moreel gebied en in het stuk van de Zondagsviering. Zij werden versterkt door den invloed der talrijke uitgeweken Nederlanders, die zich vooral in de Oostelijke graafschappen vestigden, waar de invloed der Lollarden nog niet verdwenen was, en vanwaar later velen der Pilgrim Fathers kwamen, zooals Dr Plooy indertijd aantoonde-in Stemmen des Tijds. 1) Ook sterkte hen ongetwijfeld de overwinning van het Calvinisme onder John Knox vlak óver de grenzen, bij het verwante volk der Schotten.

Deze menschen nu wilden de Kerk zuiveren van den Roomschen zuurdeesem in Kerkbestuur, ritus en leven. Daarom werden ze Puriteinen genoemd, ©en naam die kort na 1560 opkomt. Zij vonden steun bij de massa des volks. Hun kracht lag vooral in den middenstand.

Sommige Puriteinen bleven eerst in de En^elsche Staatskerk, anderen traden er üit of werden er uit geworpen, en verdeelden zich in verschillende richtingen: Presbyterianen, Independenten of Congregationalisten (hier genomen in engeren zin). Baptisten, Chiliasten, Quakers, etc. Van dezen kan men slechts de Presbyterianen en tot op zeker© hoogte de Independenten of Congregationahsten (in engeren zin) Calvinisten noemen.

Maar allen zijn samen te vatten en werden in hun tijd en later ook samengevat onder den naam Puriteinen.

Zij wilden zich, als Wyclif weleer, uitsluitend gronden op den Bijbel. Zij beriepen zich op den Bijbel als eenig richtsnoer voor geloof en leven, zich aldus stellend tegenover onderworpenheid aan priesterschap en fcerkgezag.

'RoUtiek moest dit leiden tot verzet tegen het naar het absolutisme strevende en met het episcopaat zoo nauw verbonden koningschap. Zoo werd „Puritein" ook een politieke term om aan te duiden de partij die opkwam voor de rechten en vrijheden van het volk tegenover de aanmatigingen der kroon, vooral tijdens Karel I. W, aim©er men leest, dat in de Pnriteinsche „conduct-books" den ouders wordt aanbevolen, om hun kinderen, zoodra ze spreken kunnen, te leeren zeggen: „Alle mensclaen zijn broeders", dan verstaat men des te beter den democratischen zin der. Puriteinen.

V r ij h e i d bij g e b o n d e n h e i d-alleen-aan-Góds-Woord, zoo zou men in het algemeen het Puriteinsche standpunt, hoe verschillend overigens - ook, kunnen karakteriseeren.

En wat dan aan dit Puritanisme zijn eigenaardige kleur geeft, die het onderscheidt van andere Protestantsche bewegingen die hetzelfde motto in hun vaandel zouden kunnen voeren, zijn vooral twee dingen: Ie. zijn sterk-geaccentueerd Oud-T'estamentisch karakter, en .2©. zijn overwegende neiging tot het practische.

Beid© staan ongetwijfeld in verband met de eigendommelijkheden van het Angelsaksische ras en met de bijzondere omstandigheden, waaronder zich het Pliritanisme ontwikkelde.

Nog heden ten dag© schijnt het Oude Testament met zijn levendige handeling en ©envondig© concreetheid h©t voor daden voelend© Engelsch© volk aan te trekken. Immers het valt u op, wanneer ge Engelsche diensten bijwoont, hoeveel vaker uit het Oude Testament gepreekt wordt dan uit het Nieuwe.

Het Engelsche volk heeft iets naïefs, iets onbevangens, iets van groote kinderen: de ©envoudig© maar sprekende plastiek ©n het warme oolo'riet van het Oude Testament trCikt hen aan.

In dubbele mate moest dit zoo zijn bij de Pjuriteinen, die, vervolgd ©n opgejaagd, en strijdend© wat zij meenden de oorlogen des Heerenj hun eigen worstelingen zagen weerspiegeld in het Oud© Testament. Hun vijanden waren de Filistijnen, de Amalekieten, de Midianieten, Hunner was het zwaard des Heeren en van G-ideon. Vooral de somberder gedeelten van het Oude Testament spraken hun toe. Hun lijden en strijd maken dat begrijpelijk.

Zij leefden bij den Bijbel, speciaal het Oud© Testament, z© spraken de taal van den Bijbel, vooral de schilderachtige taal van het Oude Testament; ze noemden hun kinderen met Oud-Testam©ntisch© namen. In hun gezinnen heerschte dikwijls een schier Oud-Testamentische verhouding, wat trouwens min of meer een voortzetting was van een uit de Middeleeuwen herkomstige traditie, zooals Levin U. Schücking dat overtuigend beschrijft in zijn Di© Familie im Puritanism u s. Maar het Puritanisme gmg boven de Middeleeuwen uit in de belangrijker plaats di© do vrouw innam in het gezin; belangrijker, maar toch bescheiden: mèt Sara nóémd© de vrouw haar man niet alleen haar heer, maar hij was het ook. Een der grootste weldaden, die de Engelsch© cultuur van het Puritanism© heeft ontvangen, is het stellen van het gezin op een veel hoöger peil dooT d© ©rkenning van den echtelijken band als ©en gees te lij k-zinnelijk© gemeenschap.

En wat het ove^rwegend practische van het Puritanisme betreft, ik heb ©r reeds op gewezen, dat het de theorie als het war© voor zich klaar vond, maar de practijk van het kerkelijke-, gezins-©n tnoreel© leven ontzettend veel te wenschen overliet. Di© te zuiveren werd zijn groot© strijd. Voeg daarbij den practischen, niet-philosophischen, op daden gerichten aard d©r Ang©lsaks©rs, zooals di© b.v. heden ten dage nog in d© Labour Party uitkomt in onderscheiding van de doctrinaire Sociaal-Democratie, ©n ge begrijpt, dat in d© g©weldig© worsteling, waarvoor de Puriteinen in de periode van hun grootste krachtsontwikkeling stonden, z© de dogmatiek weinig of niet hehben vooruitgebracht. Wel weken er velen, zooals we gezien hebben, af van den geest der 39 artiketen, maar deze afdwalend© richtingen hebben nergens, laat staan in Engeland, veel gepresteerd op dogmatisch terrein. Wat de versnippering der Puriteinen betreft, waar dit reeds ©en gebrek van ©en deugd van het Protestantisme in 't algemeen mag heeten, hoeveel t© minder hoeft dit' te verwonderen bij de Puriteinen met hun gemis aan dogmatische belijning.

Bunyan's Christenreize is ve©lszins ©en spiegel van den geest van het Pfuritanism© op z'n best. En niet voor niets waarschuwt Bunyan tegen het kwaad van het legalisme, waarin de Puriteinen licht konden vervallen bij hun strikten eisch om te leven naar Gods geboden, en naar die alléén, in kerk, gezin, maatschappij en staat; geboiden, di© zij vaak al te eenvoudig in Gods Woord ^.Is in ©en codex meenden te kunnen lezen, wat ook al weer bevorderd werd door het karakt©r van het Engelsche volk met zijn stekken zin voor legaliteit: zijn ze niet „a law-abiding people"? Ook kwamen z© in hun feilen strijd tegen het bedorven wereldsche leven van hun dagen licht tot te groot© wereldmijding.

Het zijn deze twee dingen: hun gi'oote striktheid en hun ver gedreven wereldmijding, di© inhoud hebben gegeven aan h©t woord Puritanisme in ethisch©n zin, welke beteekenis dus e©n veel ruimere is dan de oorspronkelijke; zoodat men in dien zin, om de kwestie duidelijk ©n kras te stellen, zelfs zou Icmmen spreken van ©en Roomsch-Kathohek met een puriteinsche levensopvatting.

Resumeerend© constateer ik dus, dat het Puritanisme in zijn historische b©t©©kenis is d© verzamelnaam voor bet Engelsch© anti-Romanisme, dat zijn eigenaardig© kleur heeft gekregen onder invloed van het Engelsche volkskarakter ©n d© bijzonder© omstandigheden waaronder het zich ontplooide; en dat zijn karakteristiek© eigenschappen waren:

1. de belijdenis dat de Bijbel is d© eenig© regel voor geloof en leven, waarbij d© Bijbel vaak al te naïef werd opgevat als het gecodificeerde Woord Gods; hoezeer verschillende richtingen ook in onze oogen gedwaald mogen hebben, zij beriepen zich steeds op den Bijbel als ©enige autoriteit tegenover priesterheerschappij en kerkgezag; dit deden zelfs diegenen, die onzes inziens in werkelijkheid zich me©r lieten leiden door het z.g. „innerlijke licht" dan door Gods Woord;

2. de strijd voor de vrijheid, ook op politiek gebied, bij gebondenheid aan Gods Woord; ©en democratisch© fendenz;

3. een sterk geaccentueerd Oud-Testanaentisch karakter;

4. een o^verwegende neiging tot het practische;

5. striktheid van levensopvatting, wat zich o.a. openbaarde in ©en streng zedelijk leven, vol „selfcontrol", getoetst aan Schrift en geweten; groote zorg voor een waarlijk Christelijk gezinsleven; een hoog opgevoerd vaderlijk gezag in het gezin; en een zeer stipt© waarneming van den Zondag ais dag des Heeren (als een van d© redenen waarO'm de Pilgrimfathers ons land verlieten wordt genoemd de laksheid van onze vaderen o.a. op het stuk van d©n Sabbath);

6. in zijn latere periode een overhellen naar legalisme ©n t© groot© wereldmijding (William Rrynne, een hunner bekendste controiversalisten b.v. deed — in zijn H i s t r i o-m a s t i x — niet alleen een aanval op tooneelspelers als dienaren van Satan, op schouwburgen aJs duiv©lskap©llen, op kaarten als eigen werken des boozen, maar ook op den meiboom, op het jagen, op muziek ©n op valsch haar!)

Vragen w© nu naar de plaats die Milton ten opzichte van het Puritanisme inneemt, dan leert ons de studie van zijn persoon, zijn optreden, ©n zijn werk, dat hij zonder ©enigen twijfel tot de Puriteinen moet gerekend worden.

Hij kwam uit een beschaafd Puriteinsch milieu, waar muzi©k en d© ander© schoon© kunsten nog niet veroordeeld werd©n; een milieu dus als dat van den Puritein Kolonel Hutchinson, dat ons door zijn w©duwe in haar Memoires beschreven is. Hij ontving een zeer zorgvuldige klassieke opvoeding,

en mag een Christen-Humanist genoemd worden, wat zeer wel met het Puritanisme samen lean gaan. Een tijdlang behoorde hij tot de Presbyterianen, met wie hij brak toen ze blijk gaveai van : ©en streven dat voor ons misschien het best gekarakteriseerd kan worden door het te vergelijken met een eventueele poging to^t een rigoreuze toepassing van het volledige artikel 36 onzer Confessie.

Hiertegen kwam zijn hartstochtelijke liefde voor de vrijheid in opstand, vooral oofe toen ze geen vrijheid van drukpers wilden toestaan. Onze Vondel vond de hanen van het nieuwe hok niet beter dan die van het oude. Milton drukte hetzelfde uit, toen hij zei: „New Presbyter is but old Priest writ large".

In dezen strijd voor de vrijheid was Milton zeer zeker ©en consequentere Puritein dan de Presbyterianen.

Toen kwam Milton te staan aan de zijde der Independenten, en met den groeten Puritein Cromwell heeft hij meegestreden den strijd voor godsdienstige en staatkundige vrijheid tegen de tyran-. nie van Karel I en den nieuwen kerkelijken dwang dien de Presbyterianen wilden opleggen.

Toen de Puriteinen politiek ten onder gingen, toen bezong hij den val hunner heilige, maar besmeui'de zaak in zijn Samson Agonistes, toen. gaf hij aan Engeland en aan de wereld zijn groote FtTriteinsche epos Paradise Lost, waarin hij, zooals Schücking in het daar straks genoemde Die ï'amilie im Puritanismtis terecht opmerkt, o.a. ook huldigt do Püriteinsche opvatting van het gezinsleven, en dat doorademd wordt door den lof der bovengenoemde „self-control", waarvan de „conduct-books" der Puriteinen zoo vol zijn. Wanneer men — zooals de nieuw© Miltoncritiek. die Milton aan het Puritanisme wil ontrukken, dat doet — deze verheerlijking der „selfcontror' aanvoert als een bewijs voor Milton's Renaissancegeest, omdat men ze terugbrengt op de ooKpQoavvi] der Grieken, de oontinentia der Romeinen, en er op wijst, dat de verhouding van ratio en passio een lievelingsthema der van Stoïcijnsche ideeën doortrokken philosophi© van de 17e eeuw is, trekt men z'n conclusie wel wat haastig, al is Milton niet geheel van rationalistische tendenzen vrij te pleiten; dan vergeet pien dat de Puriteinen, en Milton niet het minst, niet alleen kinderen huns volks, voor wie de „perfect gentleman" de volkomen beheerschte was en is, doch ook kinderen van hun tijd waren, zeer zeker, maar dat zij hun denken in de eerste plaats toetsten aan het Woord van God, hetwelk zij zelfs, zooals gezegd, vaak simplistisch opvatten als een codex voor kerk en leven.

Dat Milton dit doorloopend doet, en daardoor niet het minst toont een echte Puritein te zijn, blijkt misschien wel het duidelijkst uit zijn groote Latijnsche prozawerk De D'octrina Christiana, waarin hij zijn denkbeelden over godsdienst en zedeleer uiteenzet; heel deze zeer lijvige verhandeling is één beroep op den Bijbel, met een. zóó weelderigen overvloed van veelszins losse teksten, dat er eenige moed voor noodig is ze door te worstelen; typisch-Puriteinsch is ook, dat geen breede lijnen worden getrokken, geen ineensluitend stelsel wordt gegeven; en ook, dat de helft van het groote werk opmerkingen bevat over de ethiek naar Miltoniaansche opvatting: de Püriteinsche drang in den hopeloos onpractischen dichter was sterk genoeg, om hem er toe te brengen practicaal te willen zijn.

Milton's voorliefde voor het Oude Testament blijkt èn uit zijn proza-werk De Doctrina Christiana, èn uit zijn poëzie. Ik noem zijn berijming van sommige psalmen, waarvan er twee dateeren van zijn 15e jaar; de oud-Testamentische geest en toon van zijn geweldig sonnet op de vermoorde Waldenzen, dat begint met het ontzagwekkende „Avenge, O' Lord, thy slaughter'd Saints"; zijn grootsch epos Paradise Lost; en het aangrijpend-sombere Samson Agonistes.

Wat zijn Nieuw-Testamentische onderwerpen betreft, is hij in een gedicht O'Ver het Lijden van Christus blijven steken; het Paradijs 'Herwonnen is mat, en, vergeleken bij het Paradijs Verloren, een mislukking; het eenige geslaagde is zijne mooie Hymne Op den Morgen van Christus' Geboorte, dat hij dichtte toen hij 21 jaar was.

Zijn striktheid van levensopvatting was reeds als student zoo opvallend, dat zij vermeld wordt als een der redeiLen, waarom men hem te Cambridge noemde „The Lady of Christ"; van Christ's College wel te verstaan. En nooit hebben zijn tallooze vijanden, die zijn heele particuliere leven doorwroet hebben, iets redeüjks op zijn zedelijk leven kunnen aanmerken.

Zijn vaderlijk gezag heeft hij tegenover zijn dochters misschien wel al te streng uitgeoefend. En zijn geschriften over de echtscheiding mogen diepe verontwaardiging hebben opgewekt, maar men bedenke, dat zijn vrouw bij hem vandaan geloopen was, en dit wel heel sterk streed met de Püriteinsche opvatting van de onderwerping van de vrouw aan den man.

Zijn „self-control" liet hem hier, als in meerdere gevallen, in den steek; dat moet erkend. Maar hij was een genie en een dichter, en van nature

een zeer hartstochtelijk mensch. Alles is hier veel vergeven. begrijpen

Ik meen dus gerechtigd te zijn tot de conclusie dat men Milton zeer zeker den eerenaam van Puritein niet mag onthouden.

Wel brengt het lezen van zijn werken ons tot de overtuiging, zooals ik zei, dat hij óók ©en kind was van zijn tijd, en zelfs vrij sterk den invloed van de Renaissance onderging, zooals straka nader zal blijken, wanneer ik van zijn onorthodoxheid moet spreken. Maar dit is geen reden om hem niet in de eerste plaats een Puritein te noemen.

Hij zelf wil bewust en beslist, vóór en bovenal, een Bijbel-Christen zijn: „De regel en canoai des geloofs is de Schrift alleen", zegt hij in De D|octrina Ch r i s ti an a^); en hij vertoont, zooals we zagen, bijna al de karakteristieke kenteekenen van den Puritein. Ik zou hem willen noemen een Ptiritein met een vrij sterken Renaissanoe-inslag.

J. VELDKAMP.

') 8e jaargang, III, pp. 230—1.

-) D e Doctrina Christiana in Bohm's Standard Library, IV, p. 445.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen