Psychologische Romankunst.

I. De verscheidenheid der psycholoigische literatuur.

Eenigen tijd gelèdeli bespïak ik in deze rubriek van „De Reformatie" enkele algemeene trekköi van den modernen roman.

Daarbij' had ik' in 't bijzonder het oog pp de allerjongste uiting der moderne 'romankunst, den tendens-roanan, waarin vrouwelijke auteurs met spre'ke'nde vo'orb'eelden hare lezeressen aantoonen, welke de levensopvatting behoort te zijn der beschaaMe jong'e dame, die haar tij'd verstaat en zich van eigen waarde bewust is.

Uit de bespreking, die over meerdere aïlikels liep, bleek, hoe deze felle propagandist voor de mees't bandelooze b'egrippen van vrijheid en persoonlijkheid, voor ons besef een zeer gevaarlijk eleiment is in de (nieuwere literaire kanst. Gevaarlijk, omidat de denkbeelden, idie hij predikt zoo sterk' de weerslag .zijn, van den anti-christelijken 'geest des tijds en hijï ze 'kleedt in het artistieke) en verlo'kfcende 'gewaaid van 'de moderne kunst. 'Gevaarlijk' ook, wijl hij de meest zondige begeerten van het mensdhenlhart idealiseert, ze voorstelt als de rechtmatige verlangens van hem of haar, die door geesteiS'beS'Chaving der grofheid der heersohende opvattingen is te boven gekomen. Zoo wordl' de moderne roman de Mephisito-gedaante in onze literatuur. En wie zal ons zeggen in hoevele me'isjeslevens 'door zijb. invloed de: trajgoedie van Gretchen zioh heeft herhaald?

In de laatste weken is naar aanleiding van artikelen van Mr de Graaf len den heer Slrikwerda door verschillende christelijke bladen gewezen op de verhijs lerende zedelijke verwildering .onder jongelieden van goeden huize. Verschillende oorzaken, die stellig de juiste zijn, geven zij er voor aan'. Maar daarnaast zal ongetwijfeld de invloed dezer moderne romanliteratuur moeten worden genoemd. Zij maakt werkelijkheid van wat de vergiftigd^! verbeelding zich schiep' en wijist 'den weg, die naar de realiteit van deze begeerten voert. Juist ondeü de beschaafden vin-dt zij haar slachtoffers, wijl ze haar stof kiesit uit hun milieu, joiige mensc'hien schUdert, precies als zij; die jhet ideaal der vrijheid reeds hebben gegrepen — en hun geluk(l) hebben gevonden. Daarom tó zeker niet minder dan al het andere de tendens-roman oorzaak van de m.oireeie verwoesting onder de jeugd. En wij als christenen hebben de 'dure roeping, er tegen ite waken met al den 'ernst en gansch de kracht die in onsi is; dat deze gids ten verderve niieii ook ons jonger geslaciht tot z'n ramj)zalige volgelingen maakt.

Volstrekt niet alle nieuwtere romatois ec'hter zijh van dit soort. Feitelijk' is de tendens-roiman niets dan een uitwas der tachtigers romankunst. ImmeïS', het individualistische, dat een lente verschijnsel was in de tachtiger jaren, is hier uitgegroeid, in het zaad gescboitien, verwüderd. En de psychologie, die zoo fijn en teer zielen te ontleden wist, brengt hier alleen naar boven den hartstocht^ die opborrelt uit de verboigen 'diepten van het hart. Ik geloof .dan ook, dat de tendens-roman als literatuurgenre piet lang zal bestaan, omdat, naarmaitie hij' meer in deze rich, ting zich 'ontwikkelt en literaire schoonheid misbruikt om averechtsche beginselen op te pronken, de ar'tistioiteit zal vervagen. Want .tendens is qen parasiet, die in z'n omknelling de kunsit in '.teind verstikt. De roman zelf zal er niet beter op worden, maar wij Icunnen hem dan m'öt 't volste recht 'öen plaats in de belletrie, in de literaire kunst, ontzeggen en hem rangschikken onder de oents-romantiek. Dan dekt de vlag de lading tenminste niet meer.

De echte romankunst, de wezenlijke vrucht der • tachtigers topleving ligt ver buiten de tendentieuse sfeer. , Die moet gezocht worden daar, waar de

thans yerwordea eigeixsohappen nog in haar oorspïontfelijfen glaiUs Ie zi& a. zijn, in den psychologiseren roman. Hij geefl heL individualisme van den kunstenaar, gansch anders dan dal van den ptopagaii^isil; haL zuivere impressionisme, dat door scfaoonheidsontroeriïlg gewekte schoonheid biedit; ^de gave zielkundige analyse, die tracht de daden 'der mienschein 'to begrijpen, door te zoeken de bron, waaruit ze opweilleln. En door alles heen schittert de kilstallijine zuiveihieid van taal en sitijl, zooals het zonnegoud dartelt door de belommerd'e , talcken van dein massalen boom. Hier Ijebt ge de atmosüöer van lechte kunst, hier bloeien de orchideeën onzer nieuwere literatuur. In het werk van Auteiurs als Scharten—Antink, Augusta de Wit, Annie galomons. Marie Melz—Koning, Ina Bakker, Herman Robbers, vooral ook in dat der Vlamingen , als Maurits Sabbe-, Cyriel Buysse, Felix Timmermans Jkumt ge ze vinden. Maar — ge moet kunnen boitaniseeren als ge ze zoeken gaat, ^want vlak ernaasit, isoims haast er mee samiengegroeid, kleuren gevaarlijke gewassen, hel en aan.tre\kelijk. Ik zeg dan ook volstrekt niet dat al de werkemj van de auteui's, - die ik noemde, deze echle-kunstverdienste Jiebben, of dat elke gedachte, diie-zij verwerken, goisd is en schoon. Ik zeg alleen, dat de wezenlijke beteekenis der tachtigers-kunst in hun , werk uitkomt, omdat ze echte kunstenaars zijn. , Nader hoop ik' daarop te wij'zen, als ik in den loop dezer artikelen Sommige hunner hoofdfiguren stel tegenover de mannequins, die te koop loopen met de idealen der lendens^schrijVers. Maar onze waardeerinig blijft ook' ten aanzien van hun kunstvollen arbeid, altijd begnensd, omdat wij als christenen gansch anders staan tegenover het leven dan zij, onidat wij wel de schoonheid dor kunst, maar nimmer de heerlijTditeid van het christendom bij hen vindenj omdat zij, in hun levensbeschouwing, den Heere der heerlijkheid kruisigen.

De psycholoigische romankunst is de uiting van de neiging tot weergave van impressiën, indrukken, die op'^ haar beurt wöer voortvloeit uit heit individualistisch karakter der literaire herleving. Fransche invloed heeft z'eer sterk daarop ingewerkt. Het voorwerjy van beschouwing is de eigen ziel; iedere stemming, telke aandoening wordt ontleed en ia woond-eïi weergegeven. Dit streven heeft verrijking, verfijning der taal gebracht, , wijl het kunstenaarstalent zich inieuwe woorden schiep, waar de bestaande taal de zuiveïe reflex der aandoelningen niet ^leven kon. Blijvende verdienste hebben in dit opzicht mantaen als I^od. van Deyssel, Frans Coenen, Jao. van Looy.

Nauw samenhangietnd met het trachten naar zielkundige lonitlelding, is de Siterke trek naar realisme; , die deze rotoankunst vertoiont. Nauwgeztette waarneming doet immers vanzielf de werkelijkheid zien. Psychologie kan zonder werkelijkheid niet bestaan, z© is i& r oipi gefundeerd en opgebouwd. Vandaar dan ook, dalt zooveel nealisme gloeit in het )noderne proza.

Maar, hier dreigt oojc terstond weeï een zeer ernstig gevaaj. Diat zit tniet in h'eit realisme zelf. Een christen Jcan geien vij'and zijn van de realiteit. Doch in de praotijk fervan, in 'de niet denkbeeldige miögölijfcheid dat het realislne buiten z'n bedding treden, ruw eh. grof woïidön z'ai. Dat het werkelijkheid weergeven zal, die zoiover gezakt is beneden heit pleü van 'tnormaal mtenschelijké, dat ze gemeenheid, pjerversiteit is. Dan Wordt het realisme ©en wroöljeln in het vuil jder zonjde, p, an woTidt de psychologie een dieinstm'aagd' der pornografie. De wondere gave "Gods is dan feett instrument in Saitalhs hand, waarmee hij' het zöndevuur doet oplaaien in 't mienschenhaït. En zulke lectuur is den Chrdisljen ©en gruwel. Al tintelt nóg zooveel literaire schoonhieid erin, ze zal nimmer' zijn waardeiering vinden, wijl hij niets k'an aanvaarden, wat de heiligheid Godte aanrandt.

Zeker, niet alle realistische literatuur is .gelijk. (Lang niet 'alleö wat ireaUteit geeft is „realistisch". Het zou misschien aanbeveling verdienen te spreken van realisme-liiteratuur iaaast en zeer verschillend van realisitische literatuur). Er is jbelangrijk onderscheid in [de \vlj*ze van iien en zeggen. De persoonlijkheid van den auteur is hier een veelbeledienende faotoï. Onze nieuwere letterkunde heeft proeven van realiteitsweergave voortgebracht, waarin, ondanks schel realistische tooneelen, toc'h wezenlijke artisticflteit fonkelt, die ook ongetwijfeld van literaire waarde zijn. Maar 'den verbeffenden invloed, Idie van de kunst als dienaresse jG-od's uitgaan moet (dat kan, indirect geschieden, zonder bewustheid van den kunstenaar) missen ze geheel en ze brengen in öen sfeer, waarin de phristeini niet ademen k'an.. Zulk ieen boek b.v. is een der jo'ngst verschenen psychologische ronians. Slecht, in den zin van gemieen, is het niet, tön minst© niet in z'n strekking, en toich stoot ge, u telkens weer aan woord en gedachte. De romaii (de Idoorloopende draad is echter uiterst moieilijk vast tö houden) verplaatst den lezer in jesn dei'aohterwijken van een klein stadje, in ©en giering buurtje, onder menschen van heel laag niveau. Van lelk dier m'e'nschen wO'Sdt een tot in de fijtastö vezelen uitgesponnen psychologische lanalyse gegeven, in den eigenaaildigen ten levendigen vonn van hardop deiikien. Daardoor kunt ge de zielen tot in haar diepste roerselen doorschouwen len krijlgt ge leen treffend sdierpjen kijk oip de venijnig© kleinheid deaer lieden in hun lage datgeiijKsch© doening. Ongetwijfeld geeft zulk een ontleding van verschillende, in één verband samenhoorendo karakters, ©en totaal-beeld van den monsch, die te laag leeft om voor ©enigen beschaveniden invloed toeg, ankelijk ie zijn, grof in z'n vreugde, ruw in z'n rtragiek. Ook geeft de auteur blijk van onmiskenbaar schrijversitalent en zeer bijzondere stylisiische gaven. Het taalkoloriet is zoo weelderig, dat 'tu soms vermoeit, zooals zonnedans lop het water afmatten kan. De visie pp menschen en dingen is even benijdens-als bewonderenswaard. En toch staat het boek u tegen van 't begin tot het feind, toch lieeft de schrijfster, die de literaire schoonheid in haar rijkste ontplooiing weet te do'On stralen, , de ideëele roeping der kunst geheel voorbijgezien. Want kunst kan wel samengaan meit realisme, maar niet met grove ruwheid en barre banaliteit. Zeker, het realistisdhe zit 'niet in de woorden der schrijfster, maar jn die van haar personön, en in hun mond zal het volkomen werkelijkheid zijn, maar de auteur wil toch door de literaire kunst dit milieu doen weergeven en dait is mLi. uit artistiek oogpunt leen! misgreep. ZuIké psychologische literatuur is een gevaar, en, 'al is bet dan ook u, it een ander oogpunt, even verderfelijk als de tendens-roman. Realisme is een ©iscb voor goede psychologie, maar op ©en bepaald punt loopt d© hoogspannüigsdraaid! der begrenziag, di© voor de psychologie en voor de romankunst beide 'dooidelijk is.

Een tweede trek der psychologische literatuur is het naturalistische, d.w.z. het zoo nauwkeurig mogelijk weergeven van hst leven in z'n wijdste uitgebreidheid, zonder inmenging van eenig persoonlijke aandoening van den kunstenaar. Dus aan iu'dividualiiteit '& n. impressionisme tegenovergesteld, maar in den yolsten zin realisme en derhalve behoorend tot de psychologische kunst. En in zekeren zin toch ook wol inipressionisme, wijl ze realiteits-indrukfcen geeft ©n individualisme, omdat de werkelijkheid altijd , persoonlijk inwerkt op den waarnemer. Groote cultuur-historische waard© heeft dit naturalism© in onz© lit©ratuur, wijl het op artistieke wijze reproduceert het leven van den tijd in de verschillend© rangen en standen der menscihen. Zoo schüdert Ada , Gerlo (Annie Salomons) d© sfeer der jonge intellectueelen, Herman Robbers die van de gegoede burgerij; zoo geeft Jeann© Rjeyneikie van Stuw© de decadente beschaving der hoog-aristocratische kringen weeï, Augusta de Wit de mentaliteit van den inlander, Frans Netscher (althans ia sommige zijner werken) die van den Straatmaniak., En overal bloeit fijn© zielkundige waarneming op'uit goed gegrepen realiteit. Maar ook hier gaapt weer ieen dreigende afgrond. Vooreerst dat yreemde, speciaal Fransche invloed (Zola) höt naturalisme sterk realistisch tinten zal. En ten tweede, dat de auteur zioh aan z'n eigen subjectiviteit niet zal kimnen ontworstelen en, zij het verholen, piersoonlijkte kleureffecten aanbrengen zal.

Dan woirdit het terrein voor den christen weer gevaaa'lijki, omidalt d© niet-christen de levensdraden wegneemit uit de hand deB Almachtigien. Dan buigt de lijn weer naar benleiden, naar de wereld die den God des levens niet ^eWt noch kennen wil. Dan staat dp christen op! Idten ranid van ieen krater, , vanwaar hij' ota' ^ijn levens wil wegvluchten moet.

Ten Slotte moet nog leen derjde uiting der psychologische literatuur woïiden genoemd, 'de .symbolische weergave der werkelijkheid, diep indringend in de verhoudingen als' d© bij' in de bloem en ragfijn ti© ideeën er uit parend en meedragend. Zulk werk is Van Ê'cd^en's „Kleine Johannes", Marie Metz—Koning's „Van 'tviooltje, dat weten wilde". Het is ontroerend teere kunstenaarsvisie en majestueuze taalweelde, als die der tropisch© natuur. Hel is literaire ktmst van .d© echte soort! Maar weer is waakzaamheid den christen geboden. Want 't gevaar is niet denkbeeldig: , dat door de zachte trilling der aetherisch-fijbe gedachten haar wezen niet woaxit onderkend. D© ziel van de onervarene, die leesit, is stil als het water van den hofvijver^ maar, juist daardoor sp'reidt zich het verrad-erlijkfe Kroos erover uit. Hier is de schoonheid dubbel gevaarlijk.

Naituürlijk is de hierboven gegeven theoretische sooitt-onderscheiding niet een schema^ waarin elk© uiting moet kiinnen worden teruggebracht. Kunst is een levende bloieni, en elk' boek, dat een kunstwerk is, leeft .eveneens. En' all©s wat leeft heeft iels eigens. Maar , als nwn weten wil wat p; sycholoigische literatuur is, moet men toch over zdker©, algemieenie gegevens kunnen beschikken, dan is ook soort-bepialing noodzaklelijk. DaC er ook doorgaande kenmerken zijn, onafhanfcelijik' van ' soortverschil, hoop ik in ©en volgend ajrlikiel , te kunnen aantoonen. Datn ^owi ik ook Ifialder, jierug op de bezw^aren, di© wij| als christenen tegen de grondgedachte der psychologische literatuur hebben. Er is voor ons besef ook hier overal gevaar. We mogen onzen kinderen volstoekt niet zonder meer de psychologisch© kunst in haniden geven. Maar ze biedt veel len bijzondei; gesohikit© islof voor een werkwij'ze üals die ik in in'n vorig, artikel besprai. Daaiiover later.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen